Denktanks en inlichtingendiensten waarschuwen voor steeds nauwere samenwerking tussen China, Rusland, Iran en Noord-Korea, die erop uit zouden zijn om de bestaande wereldorde omver te werpen. Maar in de praktijk lopen de belangen binnen deze ‘As van Chaos’ nogal uiteen, waarbij vooral de verschillen tussen China en de andere drie landen opvallen.

‘Rusland, China, maar ook Noord-Korea en Iran zijn hard aan het werk om Noord-Amerika en Europa te verzwakken. Zij knagen aan onze vrijheid. Zij willen de wereldorde opnieuw vormgeven. Niet om een eerlijker versie ervan te creëren, maar om hun invloedssferen veilig te stellen.’ Het waren harde woorden die Mark Rutte op 12 december in Brussel sprak op een lezing voor de denktank Carnegie Europe. Maar de kersverse NAVO-baas is zeker niet de enige die ze in de mond neemt. Steeds vaker worden China, Rusland, Iran en Noord-Korea in één adem genoemd in publicaties van denktanks en veiligheidsdiensten. Politici en media nemen dat over.

De landen delen een afkeer van de door het Westen vormgegeven wereldorde

In mei 2024 gebruikten Richard Fontaine en Andrea Kendall-Taylor van het Center for a New American Security Foreign Policy hiervoor in een artikel in Foreign Affairs voor het eerst de term ‘Axis of Upheaval’; de As van Chaos. De naam doet – zeker in het Engels – denken aan de As van het Kwaad, de term die president George W. Bush in 2002 introduceerde voor Irak, Iran en Noord-Korea. Zijn tekstschrijver David Frum had aanvankelijk de term ‘As van de Haat’ bedacht voor Bush’ eerste State of the Union na 9/11. Maar As van het Kwaad was sterker; wie is er nou niet tegen het kwaad? Een paar maanden later stoomden de VS de wereld klaar voor een inval in Irak (dat niets van doen had met de kapers die vliegtuigen het WTC en het Pentagon hadden ingestuurd), op zoek naar massavernietigingswapens (die er niet bleken te zijn).

Chinese en Russische vlaggen op een Chinees schip. Sint-Petersburg 27-juli 2017.

Bloemrijk proza

De leiders in Beijing, Moskou, Teheran en Pyongyang hebben onmiskenbaar veel gemeen. Het zijn vooraleerst autocraten, die hun land met harde hand besturen. Ze nemen het met de mensenrechten van hun onderdanen niet zo nauw. En ze delen een afkeer van de door het Westen na de Tweede Wereldoorlog vormgegeven wereldorde; het stelsel van verdragen, regels en instituties waarvan zij menen dat die primair de belangen van diezelfde westerse landen dienen. Afspraken bovendien waarmee westerse democratieën een loopje nemen als hun dat beter uitkomt.

De landen trekken veel met elkaar op. In de eerste plaats economisch. Ze handelen veel met elkaar, en naarmate ze vaker getroffen worden door internationale sancties neemt de importantie van die onderlinge handel alleen maar toe. Denk bijvoorbeeld aan Russische en Iraanse fossiele brandstoffen; China heeft er anders dan westerse landen geen probleem mee.

De landen werken militair samen. Afgelopen september nog oefenden de Chinese en Russische marine achttien dagen lang in de wateren rond Japan. Het China Power Project van het Center for Strategic and International Studies CSIS in Washington telde meer dan honderd kleine en grote gezamenlijke oefeningen van beide landen sinds 2003. Hieronder vallen ook de terugkerende oefeningen die de twee krijgsmachten met Iran houden in de Golf van Oman.

De Noord-Koreaanse economie heeft de wereld misschien weinig te bieden, maar Rusland is dolgelukkig met de magazijnen die tjokvol munitie liggen en met het kanonnenvlees voor aan het Oekraïense front. Wat Kim Jong-un hiervoor terugkrijgt van Poetin is in nevelen gehuld. Vast wel olie, maar misschien ook wel hoogwaardige militaire technologie die Noord-Korea in staat stelt ballistische raketten te bouwen, en stille onderzeeërs die zijn nucleaire dreiging vergroten.

De leiders van de landen kennen elkaar goed. Wie niet gewend is aan het bloemrijke proza in deze diplomatieke kringen zou zelfs kunnen vermoeden dat er bijzondere allianties zijn ontstaan: de ‘grenzeloze samenwerking’ tussen China en Rusland, het ‘alomvattende strategische partnerschap’ tussen Rusland en Iran, of het ‘sterkste verdrag ooit’ dat Rusland en Noord-Korea vorig jaar sloten. Zelfs Poetin – tegen wie het Internationaal Strafhof een arrestatiebevel heeft uitgevaardigd – kan bij zijn makkers nog altijd op een warm welkom rekenen.

Geen wonder dat deze landen elkaar op het diplomatieke wereldtoneel weten te vinden. China en Rusland zullen elkaar niet snel afvallen in de VN-Veiligheidsraad, al verraadt een blanco stem soms wat er in China’s regeringscentrum Zhongnanhai werkelijk wordt gedacht.

China bouwt gestaag aan internationale platformen om zijn diplomatieke slagkracht te vergroten, denk bijvoorbeeld aan de Shanghai Samenwerkingsorganisatie, BRICS en natuurlijk het Belt and Road Initiative, de Nieuwe Zijderoute.

BRICS-top in Johannesburg waar Iran werd uitgenodigd om lid te worden, 24 augustus 2023

BRICS begint zich na een aarzelende aanloop tot een succesnummer te ontwikkelen. Deze maand werd Indonesië toegelaten als het tiende land bij het gezelschap snelgroeiende economieën dat oorspronkelijk uit Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika bestond. Samen woont 46 procent van de wereldbevolking in de BRICS-landen die goed zijn voor een derde van de wereldeconomie. Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat BRICS vooralsnog een praatclub is; veel concreets is er nog niet klaargespeeld of het moet de oprichting van de New Development Bank zijn.

Toch heeft de club aantrekkingskracht. Nog eens dertig regeringen willen zich aansluiten. Dat zijn niet louter paria- en schurkenstaten; betrouwbare bondgenoten van het Westen schuiven aan, zoals NAVO-lid Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten. China beschouwt zich, hoewel zelf inmiddels een economische grootmacht en behoorlijk ontwikkeld, als pleitbezorger van wat tegenwoordig het Mondiale Zuiden wordt genoemd.

Op het eerste gezicht is het dus niet zo vreemd te veronderstellen dat het vier handen op één buik zijn die gezamenlijk een bedreiging voor de vrije wereld vormen. Maar een dergelijke zienswijze negeert dat er tegelijkertijd ook grote verschillen bestaan tussen deze landen.

Executies

Ze laten weliswaar op het internationale toneel de spierballen van tijd tot tijd rollen, in de vorm van militair machtsvertoon in de nabijheid van andere landen, economische chantage of dreigen met ernstige consequenties als andere landen iets doen wat hun ook maar een beetje niet zint. Maar vooralsnog is Rusland de enige van de vier die deze eeuw een ander land is binnengevallen.

Noord-Korea heeft nu militairen gestuurd om Poetins veldtocht in Oekraïne bij te staan. En Iran sponsort al decennia terroristische groepen in het Midden-Oosten om zijn tegenstanders het leven zuur te maken. China is geen heilige als het om intimideren van andere landen gaat, maar feit is dat er sinds 1979 door het Volksbevrijdingsleger geen schot meer is gelost bij krijgshandelingen.

Een ander voorbeeld: Rusland, Iran en Noord-Korea deinzen er niet voor terug executies uit te voeren op vreemd grondgebied. Iedereen herinnert zich de brute vergiftiging met het radioactieve polonium van de voormalige Russische spion Alexander Litvinenko in 2006, en de poging tot moord op de Russische dubbelspion Sergej Skripal en zijn dochter Joelia in 2018 met novitsjok.

In datzelfde jaar werd in Luxemburg een Iraanse diplomaat aangehouden toen die een tas met explosieven overhandigde aan een Belgisch koppel; de bedoeling was een aanslag te plegen op een congres van een Iraanse oppositiepartij in Parijs. Een Duitse rechtbank achtte in 2022 bewezen dat Iran achter een verijdeld plan zat een aanslag te plegen op een synagoge in Bochum. Ook in Nederland waren er ten minste twee geslaagde en een mislukte moordpoging op uitgeweken oppositieleden, waarvan wordt verondersteld dat die in opdracht van de Iraanse geheime dienst werden uitgevoerd.

China beschouwt zichzelf als pleitbezorger van het Mondiale Zuiden

Van Noord-Korea is bekend dat het overlopers in het buitenland vermoordt, zoals Yi Han-yong, een neef van de toenmalige president Kim Jong-il, die in 1997 in Zuid-Korea in het hoofd werd geschoten. In 2010 werden twee Noord-Koreanen veroordeeld omdat zij een aanslag zouden hebben willen plegen op de uitgeweken politicus Hwang Jang-yop.

Het meest beruchte voorbeeld is de brutale moord op Kim Jong-nam, die werd vastgelegd door beveiligingscamera’s. Daarop is te zien hoe de halfbroer van de huidige Noord-Koreaanse president Kim Jong-un op het vliegveld van Maleisië door twee dames wordt benaderd die een stof op zijn gezicht smeren. Dat bleek het zenuwgif VX te zijn, waaraan Kim al na een paar minuten overleed. Twee vrouwen uit Indonesië en Vietnam werden aangehouden, maar beweerden dat zij waren ingehuurd om een prank video op te nemen. Hun vier begeleiders hadden toen al het vliegtuig naar Pyongyang genomen.

China houdt zijn diaspora nauwlettend in de gaten, bedreigt critici of zet hen onder druk naar China terug te keren. Maar er zijn geen voorbeelden bekend van buitengerechtelijke executies in het buitenland. En China mag dan wel kritisch zijn op de bestaande internationale instituties; het streeft eerder aanpassing na dan omverwerping. Neem de VN. Weinig mensen realiseren zich dat China voor vijf van de elf VN-vredesmissies op dit moment manschappen levert.

Laatste voorbeeld: alle vier de landen hebben een omvangrijk offensief cyberprogramma. Bedoeld om te spioneren vooraleerst. Maar ook om de publieke opinie te beïnvloeden door propaganda en desinformatie te verspreiden. Maar dat betekent niet dat zij daarbij gezamenlijk optrekken.

Denk alleen maar eens aan de Amerikaanse presidentsverkiezingen afgelopen november. Amerikaanse veiligheidsdiensten waarschuwden voor pogingen van buitenlandse staten om die te beïnvloeden. Maar: men verdacht Rusland ervan de Republikeinse campagne te ondersteunen en de Iraniërs juist de Democraten te willen helpen. De Chinezen zouden zich überhaupt niet om de presidentsrace bekommeren, maar zich specifiek richten tegen kandidaten voor het Congres met een uitgesproken anti-Chinese of pro-Taiwanese agenda.

Kim Jong-un tussen soldaten van het Noord-Koreaanse leger, 2 oktober 2024. Noord-Koreaanse soldaten vechten mee in Oekraïne.
STR / KCNA VIA KNS / AFP

Fabriek van de wereld

De vier landen van de As van Chaos delen dus karaktertrekken met elkaar, maar bij nadere beschouwing blijken er evengoed grote verschillen in hun gedrag te zitten. En dat is weer niet zo gek als je bedenkt dat de landen zulke uiteenlopende belangen hebben.

De primaire motivaties van de regimes in Rusland, Iran en Noord-Korea is te overleven. Strijd tegen een veel sterkere rivaal levert interne legitimatie op. Maar om voor vol te worden aangezien op het wereldtoneel en invloed te kunnen uitoefenen, missen zij economische, militaire en diplomatieke slagkracht. Daarom grijpen ze terug op asymmetrische middelen in hun strijd tegen een veel sterkere tegenstander en proberen westerse landen te destabiliseren. Chaos is hun wapen, dat hebben Fontaine en Kendall-Taylor goed gezien.

Het verschil tussen China en het Westen is veel kleiner. Ook voor de Chinese leiders staat het overleven van de eenpartijstaat voorop. Maar groei en ontwikkeling – zelfs als het economisch een beetje tegenzit – zorgen voor legitimiteit bij de bevolking. China is een economische reus en beschikt over de middelen om zich in de wereld te laten gelden en zijn belangen na te streven op een manier zoals andere machtige landen dat ook doen. Bovendien is het, anders dan Rusland, Iran en Noord-Korea, economisch sterk vervlochten met de rest van de wereld door middel van import van grondstoffen, voedsel en energie, en export van wat er allemaal in de ‘Fabriek van de Wereld’ wordt gemaakt. Voor China vormt chaos een bedreiging.

Precies om die reden is het leiderschap in Beijing ongelukkig met de Russische inval in Oekraïne, Irans gestook in het Midden-Oosten en de bromance tussen Poetin en Kim. Het liefst is China op goede voet met iedereen zodat het onbekommerd handel kan voeren. Soms slaagt het daarin; denk aan het akkoord dat aartsvijanden Iran en Saoedi-Arabië twee jaar geleden met Chinese hulp wisten te bereiken.

China levert manschappen voor vijf van de elf VN-missies

Maar de chaos die Rusland en Iran met hun onbesuisde acties in de wereld veroorzaakten brengen China in een moeilijke spagaat. Zijn calculatie is dat naarmate het Westen steeds China-kritischer wordt het land Poetin en de ayatollahs nog wel eens nodig zou kunnen hebben. Dus zal China hen niet openlijk laten vallen. Maar volledige steun krijgen ze ook niet, zeker niet militair. Voor westerse landen is dat niet genoeg. Zij willen dat China niet van twee walletjes eet. Ook al weten ze best dat China lang niet de enige is die wel VN-sancties eerbiedigt, maar zich van unilaterale sancties niks aantrekt.

Een diplomatiek gezegde luidt: op het internationale toneel is niet beslissend wie goede vrienden zijn, maar waar belangen in de tijd samenvloeien. Alleen al om die reden moet de conclusie zijn dat de As van Chaos minder krachtig is dan wel wordt verondersteld. De landen die er deel van uit zouden maken lijken in sommige opzichten op elkaar en delen sommige uitgangspunten, maar er zijn evengoed uiteenlopende belangen waardoor hun gedrag wezenlijk verschilt.

De As van Chaos is vooralsnog meer een weerspiegeling van onze angst dat naties waarmee wij een moeizame relatie onderhouden zich weten te verenigen, dan dat zij in werkelijkheid een effectief front tegen ons vormen.

De haven van Shanghai, de grootste ter wereld.