Het grote publiek en ook de media smullen van de theorieën die pseudoarcheologen op ze loslaten. De nepwetenschap lijkt onschuldig, maar heeft vaak een verborgen racistische, nationalistische of fanatiek religieuze boodschap.

Uit Maarten! 2025-1. Bestel losse nummers of word abonnee

Openingsbeeld Archeologen aan het werk in Göbekli Tepe, Turkije, 18 mei 2022.

In de heuvels van West-Java ligt Gunung Padang, een oude megalithische site die volgens pseudoarcheoloog Graham Hancock in zijn controversiële Netflix-documentaire Ancient Apocalypse het bewijs vormt van een verloren gegane, geavanceerde beschaving. Waar archeologen het zien als een natuurlijke heuvel bedekt met stenen, stelt Hancock dat hier een verborgen piramide ligt, die duizenden jaren vóór bekende beschavingen gebouwd is. Hij baseert zich op seismisch onderzoek dat mogelijke door mensen gemaakte structuren suggereert.

Maar Gunung Padang ligt op een uitgedoofde vulkaan. De ondergrondse gangen zijn volgens archeologen hoogstwaarschijnlijk lavatunnels. De plek is exemplarisch voor de manier waarop Hancock en andere pseudoarcheologen met het verleden omgaan. Ze verwerpen de gangbare archeologische verklaringen en komen met een radicale theorie die niet onderbouwd wordt en blijft hangen in suggesties en mysterie.

De megalitische site op Gunung Padang, West-Java.

Koolstofdatering

Wat is pseudoarcheologie en waarin verschilt deze van echte archeologie, echte wetenschap? ‘Als wetenschapper en als archeoloog ben je altijd bezig om alles te staven met data,’ vertelt Bleda Düring, hoogleraar Archeologie van West-Azië aan de Universiteit Leiden. ‘Pseudowetenschap gaat anders te werk. Daar heb je eerst het idee en vervolgens zoek je naar elementen die passen bij je verhaal, terwijl je alles wat niet past in je narratief terzijde schuift. Als wij als wetenschappers vervolgens kritisch zijn over pseudowetenschap, dan krijgen we het verwijt dat we nieuwe ideeën blokkeren en de waarheid niet willen zien.’

Het beroemde falsificatiebeginsel van wetenschapsfilosoof Karl Popper – de overtuiging dat theorieën alleen geloofwaardig zijn als ze onderuit gehaald kunnen worden – gaat volgens Düring niet altijd op. ‘Heel veel in archeologie valt gewoon niet te falsifiëren,’ zegt hij. ‘Je kunt verschillende interpretaties hebben, want onze data zijn verre van compleet. Maar toch kun je, op basis van die data, niet alles beweren. Er is nul bewijs voor Hancocks theorieën over een prehistorische superbeschaving.’

Hancock beroept zich soms op wetenschappelijke methoden, maar dit is cherry picking. Bij Gunung Padang heeft de omstreden Indonesische geoloog Danny Hilman Natawidjaja enkele bodemmetingen gedaan, waaruit zou blijken dat de site zo’n 24.000 jaar oud is. Maar wat heeft hij precies gemeten? Natawidjaja en zijn team vonden biologische resten met daarin koolstofverbindingen. Daarvan bepaal je de verhouding C14/C12, wat de ouderdom uitwijst. Maar er waren geen sporen van menselijke activiteit, reden om de claims dat de archeologische site meer dan twintigduizend jaar oud is naar het rijk der fabelen te verwijzen.

‘Er is nul bewijs voor Hancocks theorieën over een prehistorische superbeschaving’

Als je echt met archeologie bezig bent, moet je wel weten wát je aan het dateren bent. De Britse archeoloog Flint Dibble legde het zo uit aan The Guardian: een bodemmonster van zeven meter diep bij het Britse parlementsgebouw kan gedateerd worden op 40.000 jaar oud, maar dat betekent natuurlijk niet dat het gebouw zo oud is, alleen dat de bodem koolstof bevat van 40.000 jaar geleden.

Hancock heeft de metingen van Natawidjaja met beide handen aangegrepen, omdat die aansluiten bij zijn theorie. Bij de site van Nan Madol in Micronesië, die Hancock in diezelfde Netflix-aflevering bezoekt, wordt over de C14-methode helemaal niet gesproken. Archeologen hebben op basis van koolstofdatering geconcludeerd dat deze plek sinds het begin van onze jaartelling wordt bewoond, maar Hancock meent op basis van zijn eigen onderzoek dat de site duizenden jaren ouder is.

Het feit dat archeologen hameren op een stevige bewijsvoering betekent niet dat ze conservatief zijn en nieuwe perspectieven per definitie verdacht vinden, benadrukt Düring. Als voorbeeld noemt de professor Göbekli Tepe in Zuidoost-Turkije, dat Hancock bezoekt in aflevering 5 van zijn serie Ancient Apocalypse. ‘Deze archeologische site heeft ons beeld van de prehistorie volkomen overhoop gegooid,’ legt Düring uit.

Pseudowetenschapper Graham Hancock (links) met acteur Keanu Reeves in seizoen twee van Ancient Apocalypse. Foto: Netflix.

Complotdenkers

‘Archeologen meenden aanvankelijk dat pas na de landbouwrevolutie grote megalithische bouwwerken werden gebouwd, zoals Stonehenge en de prehistorische tempels van Malta. Maar Göbekli Tepe, dat meer dan 11.500 jaar oud is, heeft deze theorie naar de prullenbak verwezen. Deze site is gebouwd door jagers-verzamelaars. Archeologen zijn dus zeker bereid om van paradigma te wisselen. Maar dan moet de theorie wel op degelijk uitgevoerd wetenschappelijk onderzoek gebaseerd zijn. En Hancocks theorieën zijn dat overduidelijk niet.’

Hancock heeft Gunung Padang en Nan Madol niet zomaar bezocht. Beide sites spelen een belangrijke rol in complottheorieën over verloren continenten. Zo linkt Natawidjaja Gunung Padang aan Atlantis in zijn boek Plato Never Lied: Atlantis is in Indonesia (2013). Atlantis heeft volgens de Indonesische geoloog echt bestaan, maar is het verloren continent Sundaland dat nu deels op de zeebodem ligt als gevolg van de stijgende zeespiegel.

De Duitsers zouden afstammen van een superras uit Atlantis

Nan Madol wordt door complotdenkers in verband gebracht met het mythische eiland Lemuria of Mu, het Atlantis van de Stille Oceaan. Deze theorie is al bijna honderd jaar oud: de Brit James Churchward betoogde in The Lost Continent of Mu: Motherland of Man (1926) dat de ruïnes van Nan Madol een overblijfsel zijn van dit verloren rijk. Churchward en Hancock geloven niet dat de Micronesiërs in staat waren om monumentale bouwwerken te maken. Dat moeten anderen hebben gedaan. Critici proeven hierin racisme en witte superioriteitsgevoelens.

Alhoewel pseudoarcheologie relatief onschuldig lijkt, is er opvallend vaak een verborgen racistische of eng nationalistische boodschap in de verhalen die verteld worden. Ook religieuze fundamentalisten misbruiken archeologie voor ideologische doeleinden.

Nazi-topman Heinrich Himmler midden in een steengroeve in de Palts waar zich oude Germaanse runensymbolen zouden bevinden 1935.

De meest beruchte vorm van pseudoarcheologie werd gepraktiseerd door nazi-archeologen, die zich hadden verenigd in de Forschungsgemeinschaft Deutsches Ahnenerbe (Onderzoekvereniging Duits vooroudererfgoed). Volgens Ahnenerbe stamden de Duitsers af van een superieur Arisch ras, afkomstig uit Atlantis of het boreale noorden, dat de mensheid de beschaving had gebracht. Om deze theorie te bewijzen, stuurde de organisatie expedities naar verschillende delen van de wereld, waaronder IJsland, Zweden en Tibet. Reichsführer-SS Heinrich Himmler gebruikte het onderzoek van Ahnenerbe ook om massamoord te legitimeren. De opgegraven veenlijken in Noordwest-Europa zouden wijzen op een zuiverende praktijk in de IJzertijd, waarbij homoseksuelen werden geofferd omdat ze een bedreiging zouden vormen voor de mannelijkheid van het Germaanse ras.

Variaties hierop zijn het dacianisme en turanisme. Het dacianisme, vooral gepromoot door de communistische dictator Nicolae Ceaușescu, stelt dat Roemenië (door de Romeinen Dacia genoemd) de bakermat van de beschaving en het schrift is en India en Japan heeft veroverd. Het turanisme lijkt hier erg op. De Turken zouden het superieure ras zijn en de Turkse taal de oorspronkelijke taal van de mensheid. Deze Zonnetaaltheorie werd in de jaren dertig enthousiast gepusht door de Turkse president Mustafa Kemal Atatürk.

Afrocentrisme

Creationisme is de meest bekende religieus-fundamentalistische variant van pseudoarcheologie. Deze ideologie is vooral populair onder evangelische christenen die de Bijbel letterlijk lezen. Zij geloven dat de aarde nog geen 10.000 jaar oud is, geschapen door God in zes dagen van 24 uur. Ook het verhaal van de zondvloed is volgens hen echt gebeurd. Amerikaanse amateurarcheologen hebben geprobeerd om de ark te vinden op de berg Ararat, om zo de waarheid van dit Bijbelverhaal aan te tonen, maar niemand kwam met overtuigend bewijs. Een replica van de ark staat nu in Nieuwerkerk aan de IJssel maar was een financiële strop voor haar schepper Johan Huibers, die 1,2 miljoen euro zag wegspoelen.

Hindoefundamentalisten hangen hun eigen variant van het creationisme aan. Zo bestrijden ze dat homo sapiens slechts 300.000 jaar oud is, wat de archeologie ons leert, omdat de mensheid volgens de hindoeïstische doctrine veel langer bestaat. Ook geloven ze dat de ‘brug’ onder water tussen het vasteland van India en het eiland Sri Lanka door Hanuman en zijn leger van apen is gebouwd, die zo de god Rama hielpen om zijn geliefde Sita te bevrijden uit de klauwen van de demon Ravana. Want de verhalen uit het Ramayana-epos zijn natuurlijk echt gebeurd.

Twintigste-eeuws schilderij dat een scène uit de Ramayana afbeeldt aapjes bouwen een brug naar Sri Lanka.

Ten slotte bestaat er ook een woke variant van pseudoarcheologie: het afrocentrisme. Deze ideologie stelt – correct – dat de mensheid in Afrika ontstaan is, maar beweert tevens dat de Meso-Amerikaanse Tolteken en het Oude Egypte feitelijk zwarte beschavingen waren, wat aantoonbare onzin is. In 2018 publiceerde One World een artikel van Aicha Hamdi, die meent dat er goede argumenten zijn voor de bewering dat de Egyptische koningin Cleopatra zwart was. Critici die deze stelling belachelijk vonden, waren bewust bezig ‘met het uitwissen van de zwartheid van het Oude Egypte’.

Een ander populair afrocentrisch idee is dat de Oude Grieken hun kennis ‘gestolen’ hebben van de zwarte Egyptenaren. De Griekse filosoof Aristoteles zou zijn ideeën hebben gehaald uit de bibliotheek van Alexandrië, zo beweert de Afro-Amerikaanse historicus George G.M. James in zijn boek Stolen Legacy (1954). Een opmerkelijke stelling, niet alleen omdat het stelen van ideeën in strijd is met het wetenschappelijke principe van delen en vermeerderen van kennis, maar ook omdat deze bibliotheek pas begin derde eeuw werd opgericht, na Aristoteles dus, door de Griekse Ptolemaeën-dynastie.

Een belangrijk recent afrocentrisch werk is de trilogie Black Athena (1987–2006) van de Brits-Amerikaanse sinoloog Martin Bernal. Zijn stelling is dat de Griekse beschaving is voortgekomen uit de Egyptische en Fenicische, waarbij hij zich baseert op Griekse mythologie en een simplistische interpretatie van archeologie: enkele grafmonumenten op de Peloponnesos zouden geïnspireerd zijn door de Egyptische piramiden. Een degelijke wetenschappelijke onderbouwing ontbreekt.

Goed weerwoord

Ofschoon Hancock pootjebaadt in troebel water, lijken zijn motieven vooral financieel. Van zijn boek Fingerprints of the Gods (1995), het werk dat hem beroemd maakte, zijn wereldwijd meer dan vijf miljoen exemplaren verkocht. Eerder werd Erich von Däniken rijk met zijn boek Chariots of the Gods (1968), waarin de these werd verdedigd dat aliens de Egyptische piramides hadden gebouwd.

Een belangrijk aspect van pseudoarcheologie is dat deze nepwetenschap zich niet richt op wetenschappers maar op het grote publiek, zo schrijft de Amerikaanse archeoloog Garrett G. Fagan in de door hem geredigeerde bundel Archaeological Fantasies (2006). Pseudoarcheologische verhalen staan niet in peer-reviewed wetenschappelijke tijdschriften maar in populair-‘wetenschappelijke’ boeken, en worden gepromoot in ‘documentaires’, zoals Ancient Apocalypse en de eveneens beruchte serie Ancient Aliens van History Channel.

‘Het grote publiek en ook de media vinden de onzin die Hancock, Von Däniken en anderen verkopen wel interessant, omdat ze onze fantasie kietelen en het geloof dat er meer is tussen hemel en aarde,’ zegt Pepijn van Erp van Stichting Skepsis, die zich ten doel stelt om pseudowetenschappelijke ideeën te ontmaskeren. ‘Het is belangrijk om een goed weerwoord te bieden. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Moet je pseudowetenschappelijke ideeën debunken? Of moet je mensen van tevoren ‘vaccineren’ tegen desinformatie, zodat ze weerbaarder zijn tegen het onzinvirus? Ik ben zelf meer van het klassieke debunken, rustig en helder uitleggen waarom een bepaald idee niet klopt.’

Volgens Erich von Däniken bouwden aliens de Egyptische piramides

‘Sommige auteurs zijn voorstander van de zogeheten truth sandwich: je schrijft eerst op hoe het wel zit, dan pas schrijf je over de onzin en waarom het niet klopt. De gedachte daarachter is: begin je met de onzin, dan blijft die resoneren in de hoofden van de mensen. Ik weet niet of dat waar is. Ik leg het gewoon op mijn manier uit. Natuurlijk wel op zo’n manier, dat zoveel mogelijk mensen mijn gedachtegang kunnen volgen.’

Artist impression van ufo’s boven de piramiden.

Maar niet alle wetenschappers hebben daar zin in, bekent Düring. ‘Mijn werk als professor is wetenschap bedrijven en studenten opleiden. Ik geef ook wel eens lezingen voor een algemeen publiek en krijg dan soms ook vreemde vragen, die ik dan netjes beantwoord. Ook mensen die mij mailen antwoord ik altijd. Maar als een complotdenker mij probeert te overtuigen van een onzinnige theorie of mijn verhaal niet serieus wil nemen, dan houdt het snel op.’

Luc Amkreutz, bijzonder hoogleraar Public Archaeology in Leiden en conservator bij het Rijksmuseum van Oudheden, vindt het daarom zo belangrijk dat de wetenschap in gesprek blijft met het publiek. ‘We moeten goed kijken naar het perspectief en de methodiek van Hancock en andere pseudoarcheologen. Het is onzin wat ze beweren, maar ze weten het wel aantrekkelijk te presenteren. Daar moeten we van leren en ons voordeel mee doen, als archeologen.’

‘Het verleden helpt ons ook om over het heden na te denken. Welke rol speelde klimaatverandering in de prehistorie? Hoe waren de genderverschillen toen? Ik ben erg trots op onze tentoonstelling over de Bronstijd in Europa. Die laat zien dat mensen toen, ook al was er hier nog geen schrift, een complexe en artistiek rijke samenleving hadden met internationale handelsnetwerken, ook met culturen buiten Europa. Het publiek maar ook collega-wetenschappers reageren enthousiast. We vertelden met deze expositie een verhaal dat veel mensen nog niet kenden, aantrekkelijk gebracht, maar wel gestoeld op data.’