Criminoloog Sanda van Dam (1984) waarschuwt voor de inner circle rond Donald Trump. Die is volgens haar radicaler dan de president zelf. Trump is een destructieve leider en zijn volgers faciliteren of versterken zijn gedrag. ‘Soms wordt een leider een volgeling van de fanatici om hem heen.’

Openingsbeeld: Adviseur Stephen Miller luistert naar Donald Trump tijdens een rondetafelgesprek over immigratie in het Witte Huis, 11 januari 2019.

Mei 2017: Amerikaanse grenswachten aan de zuidgrens voeren in stilte een experiment uit. Illegale migranten die vanuit Mexico voor de eerste keer de grens proberen over te steken en worden gepakt, belanden in de Verenigde Staten voor de rechter en in de cel. Grenswachters scheiden de migranten bovendien van eventuele kinderen die ook aanwezig zijn bij de poging. Het experiment scheurt honderden families uiteen.

Donald Trump, destijds bezig aan zijn eerste termijn als president, besloot ongeveer een jaar later dat het experiment was geslaagd. Hij introduceerde zijn zerotolerancebeleid nu ook officieel. Dat stuitte op grote publieke weerstand en daarom maakte Trump na enkele maanden alweer een einde aan de praktijk. Op papier, althans. De situatie aan de Amerikaans-Mexicaanse grens werd er niet veel fraaier op en grenswachten bleven ouders van hun kinderen scheiden.

Het grensbeleid van Trump was voor Sanda van Dam – criminoloog, marketingondernemer en PvdA-gemeenteraadslid in Purmerend – de aanleiding om aan de Rijksuniversiteit Groningen te promoveren op een onderzoek naar de inner circle rond de president. ‘In de media kwam een foto voorbij van een Mexicaanse peuter die aan de grens van haar moeder was gescheiden,’ zegt ze. ‘De droevigheid daarvan greep me aan, ook omdat mijn eigen zoontje van dezelfde leeftijd is. Ik wilde iets doen om de situatie te verbeteren, maar ik wist niet wat. Dat kreeg uiteindelijk vorm in een promotieonderzoek.

‘Het zijn stuk voor stuk gevaarlijke personen’

Centrale vraag: hoe is het mogelijk dat er onder Trump steeds zulke verschrikkelijke zaken plaatsvinden?’ Van Dam onderzocht vier personen die tijdens Trumps eerste presidentstermijn om hem heen cirkelden: Stephen Miller, Mitch McConnell, Lindsey Graham en Bill Barr. Het zijn niet allemaal uitgesproken vrienden of even overtuigde ondersteuners van de president, maar wel stuk voor stuk mensen die de mogelijkheid hebben of hadden om grote invloed op het beleid uit te oefenen.

Bovendien spelen ze ieder op hun eigen manier een belangrijke rol in het radicaliseren van Trump, die volgens Van Dam te bestempelen is als destructieve leider. ‘Daarvan spreek je als het gedrag van een leider schadelijk is voor een groot deel van de bevolking. Trump zegt bijvoorbeeld dat Mexicanen niet deugen en journalisten geëxecuteerd moeten worden. Normaal gesproken zeggen mensen om de leider heen dat zulke uitspraken niet door de beugel kunnen, maar in het geval van Trump speelt er een dynamiek waarin zijn volgers zijn gedrag faciliteren of versterken.’

Een peuter en zijn moeder uit Honduras worden staande gehouden door de grenspolitie bij McAllen, Texas, 12 juli 2018.

Fanaticus 

De onderzoeker beschrijft Stephen Miller, een hooggeplaatste adviseur in Trumps eerste termijn en nu vice-stafchef van het Witte Huis, als zeer manipulatief en berekenend. ‘Miller is een fanaticus die van meet af aan achter Trump stond. Hij weet dat de president luistert naar degene die het laatst in zijn oor heeft gefluisterd. Tijdens kabinetsvergaderingen zegt Miller dus niets, tot op het allerlaatste moment. Zo heeft hij de immigratie-agenda van Trump een stuk extremer kunnen maken dan hij al was.’

Traditioneel nemen de Verenigde Staten zo´n honderdduizend vluchtelingen op per jaar. ‘Maar Trump gaf zelf al aan dat hij eigenlijk maar de helft wilde toelaten, Miller pleitte voor een kwart en later voor nul. De president merkte dat de extremere boodschap van Miller goed aansloeg bij zijn achterban en nam het standpunt over. Dat doet hij aan de lopende band, en zo wordt een leider ook een volgeling van de fanatici om hem heen. Dat is zorgelijk, want op dit moment maakt Miller zich sterk voor het organiseren van massadeportaties van migranten.’

Iemand als Mitch McConnell, de voormalige leider van de Republikeinen in de Senaat, was eigenlijk nooit helemaal overtuigd van Trump en heeft op sommige vlakken andere standpunten. ‘Toch heeft hij ook bijgedragen aan de radicalisering van de president, vooral door hem te gebruiken om zijn eigen agenda door te drukken. Zo kon McConnell dankzij Trump eindelijk de door hem zo gewenste conservatieve rechters aanstellen bij het Hooggerechtshof, waardoor het conservatieve geluid daar dominant werd.

‘Lindsey Graham zei ooit dat je gek bent als je op Trump stemt’

Senator Lindsey Graham is een uitstekend voorbeeld van een opportunist die met alle winden meewaait, vervolgt Van Dam. ‘Graham heeft eigenlijk geen enkele politieke affiniteit. Hij heeft zelfs ooit gezegd dat je gek bent als je op Trump stemt. Maar Graham is iemand die graag zijn loyaliteit geeft aan de persoon die aan de macht is, dus ook aan Trump. Zo zorgt hij ervoor dat hij zelf status en macht krijgt. Al het andere is secundair. Graham wordt ook wel vergeleken met een loodsmannetje, een vis die altijd met de haaien meezwemt om zo te profiteren van de restjes van wat de haai eet.’

Wie jaren zwijgt over het extreme gedrag van de president heeft eraan bijgedragen dat het zo ver kon komen, wil Van Dam maar zeggen. ‘Zowel Graham als McConnell had na de Capitoolbestorming op 6 januari 2021 de mogelijkheid om een afzettingsprocedure tegen Trump op te zetten of te steunen, maar ze lieten dat na. Als zo’n procedure zou zijn geslaagd, had Trump niet meer de kans gehad om nogmaals voor het presidentschap te gaan.’

Bill Barr was jarenlang een loyale volgeling van Trump en diende enige tijd als zijn minister van Justitie. Zijn trouw heeft er volgens Van Dam puur mee te maken dat de presidentspositie in de ogen van Barr gelijkstaat aan die van een koning. ‘De president is nu eenmaal de baas en kritiek is uit den boze, is zijn instelling. Sinds het Watergateschandaal is het in de Verenigde Staten gebruikelijk dat de president zich niet te veel bemoeit met het ministerie van Justitie. Maar Trump vond dat niet nodig en Barr legde hem daarin geen strobreed in de weg.’

Types als Barr kunnen zich ook afkeren als een leider zwakheden vertoont. Toen de populariteit van Trump tijdens de coronapandemie afbrokkelde en hij in debatten met Joe Biden niet sterk voor de dag kwam, distantieerde Barr zich van Trump. Dat heeft hij volgehouden tot vlak voor de afgelopen presidentsverkiezingen.

Bestaat er, gekeken naar de voortdurende mutaties in zijn kliek, eigenlijk wel zoiets als een vaste inner circle rondom de president? Een terechte vraag, vindt Van Dam. ‘Rondom destructieve leiders zie je wel vaker dat hun cirkel nogal eens verandert. Het zijn mensen die heel wispelturig zijn, vaak geen echte vrienden hebben en buiten zichzelf niemand vertrouwen.’

‘Trump heeft ook sterk narcistische trekken. Met het charisma dat daaruit voortvloeit, trekt hij mensen makkelijk naar zich toe. Maar het betekent ook dat hij zichzelf altijd in het middelpunt zet, mensen exploiteert en alles ziet in termen van goed of kwaad, met niets daar tussenin. Het impulsieve maakt dat zijn volgelingen op verschillende manieren voor hun eigen gewin op Trump kunnen inspelen.’

Trump met senator Lindsey Graham tijdens een campagnebijeenkomst in South Carolina, 28 januari 2023.

Fragiel zelfbeeld

De criminologie houdt zich bezig met het ontwaren van patronen in het gedrag van mensen. Maar in dit geval heeft de onderzoeker niet de mogelijkheid om haar onderzoeksobject te interviewen, laat staan om klinisch onderzoek met hem uit te voeren. Het alternatief is om zoveel mogelijk toegankelijke bronnen over Trump te bestuderen, op zoek naar gedragingen die er altijd zijn geweest en die een bepaalde leiderschapsstijl verraden. ‘De rode draad is dat Trump altijd heeft geprobeerd om erbij te horen. Dat klinkt vanwege zijn grote rijkdom misschien raar, maar in de New Yorkse high society was hij vroeger toch altijd een beetje de clown. De president heeft een heel fragiel zelfbeeld en vaak het gevoel dat hij afgewezen wordt. Dat heeft hij gemeen met een groot deel van zijn achterban.’

Van Dam plaatst Trump op basis van zijn persoonlijkheid in dezelfde categorie als Hitler, Stalin en Poetin. ‘Dat zijn allemaal destructieve leiders, al is elk individu uniek. De vergelijking zit ook niet in de daden van deze personen. Anders dan Hitler, Stalin en Poetin heeft Trump geen massamoorden begaan. Tegelijkertijd moeten we onze ogen niet sluiten voor de alarmerende signalen. Trump heeft verschillende mensenrechtenschendingen veroorzaakt en doet op allerlei manieren afbreuk aan de rechtsstaat en de geloofwaardigheid van de gevestigde media. In een redelijk gevestigde democratie heeft Trump in relatief korte tijd alle seinen voor extremere misdaden op groen gezet.’

Techbiljardair en adviseur Elon Musk springt op het podium tijdens een campagnebijeenkomst in Butler, Pennsylvania, 5 oktober 2024.

De kring rondom Trump is in zijn tweede termijn nog radicaler, ziet Van Dam. ‘De Amerikaanse koers gaat hoe dan ook extremer worden, of het nu via fanatici als Miller, loyalisten als Barr, opportunisten als Graham of halve meelopers als Mitch McConnell is. Elon Musk lijkt op het eerste gezicht een opportunist à la Graham. Omdat hij niet als Amerikaans staatsburger is geboren, kan hij geen president worden. Dan maar schaduwpresident, denkt Musk. Kijk ook naar Kash Patel, die aan het hoofd van de FBI staat, ook al heeft hij naar eigen zeggen een hekel aan die organisatie. Hij is haast net zo’n fanaticus als Miller. En Pam Bondi is net zo loyaal als Barr.

Het zijn stuk voor stuk gevaarlijke personen.’ In de vorige termijn van Trump predikten commentatoren dat het niet zo’n vaart zou lopen met zijn meest wilde plannen. In die bagatellisering ligt Van Dams grootste zorg voor de komende jaren. ‘We dachten dat Trump het inreisverbod niet zou instellen, dat hij immigrantenfamilies an de zuidgrens nooit uit elkaar zou halen, dat hij niet zou samenwerken met andere autocraten. Nu zeggen ze dat de president nooit tot massadeportaties van immigranten zal overgaan, dat hij Groenland en het Panamakanaal met rust zal laten en dat hij de macht over vier jaar vreedzaam zal overdragen aan zijn opvolger. De rest van de wereld loopt telkens achter de feiten aan, terwijl Trump niet minder onvoorspelbaar en beïnvloedbaar is geworden, en er veel meer extremisten om hem heen cirkelen.’

Sandamali van Dam (1984) behaalde masters in geschiedenis, Amerikanistiek, internationale criminologie en internationaal recht aan de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit. Daarnaast studeerde ze Japankunde aan Harvard University. Tussen 2021 en 2024 promoveerde ze in Groningen onder daderonderzoeker Alette Smeulers op een dissertatie genaamd The Spiraling Effect of the Inner Circle on Destructive Leadership. Van Dam heeft een eigen marketingbedrijf en zit namens de PvdA in de gemeenteraad van Purmerend.