De Duitse economie kwakkelt, daarom noemen internationale media het land ‘de zieke man van Europa’. Wat is er aan de hand? En hoe komt Duitsland er weer bovenop?

Openingsbeeld De schoorsteen van een oude steenkoolcentrale wordt neergehaald. In de toekomst wordt hier groene waterstof geproduceerd. Hamburg, 10 november 2024.

Uit Maarten! 2024-4. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Ingeklemd tussen een zijarm van rivier de Spree en het Humboldt Forum, het herbouwde stadsslot in hartje Berlijn, staat een groot stenen platform. Erbovenop moet een enorme schaalvormige wipwap komen te staan, gemaakt van 120 ton staal. Tientallen mensen kunnen het gevaarte straks betreden en door hun gezamenlijke gewicht in beweging te zetten-als het de Duitsers tenminste lukt dit Vrijheids0en-Eeinheidsmonument af te krijgen.

Al in het najaar van 2007 besloot de Bondsdag een gedenkteken voor de Wende en de Duitse hereniging te bouwen. Maar dat werd telkens uitgesteld en de kosten liepen op, onder meer omdat de vleermuizen op de beoogde stek ergens anders moesten worden ondergebracht. Ook gingen er stemmen op om in plaats van het geplande monument het Kaiser-Wilhelm-Nationaldenkmal te herbouwen, want dat stond tot de winter van 1949-1950 precies op dezelfde plek.

Uiteindelijk begon de bouw van het Vrijheids-en Eenheidsmonument in mei 2020, maar ook dat ging niet van een leien dakje. Zo bleken onder de grond nog mozaïeken van het wilhelminische monument te zitten die niet zomaar mochten worden verwijderd. En als klap op de vuurpijl ging begin 2024 het uitvoerende bouwbedrijf failliet.

De Duitse minister van Economie Peter Altmaier presenteert de economische vooruitzichten. Berlijn, 1 september 2020.

De werkzaamheden liggen nu al maanden op hun gat. Op het rommelige, met bouwhekken afgesloten terrein hebben de elementen vrij spel. Tussen stapels aan bouwmateriaal slingeren gebruikte speciekuipen rond, in sommige spleten van het onvoltooide monument groeien flinke bossen onkruid. Geen enkele voorbijganger lijkt zich om de plek te bekommeren. Voorlopig zit er geen enkele beweging in het Vrijheids-en Eenheidsmonument.

Het tafereel is symbolisch voor de moeizame situatie in de Duitse politiek. Na jarenlang steggelen in de coalitie, met name tussen de SPD van bondskanselier Olaf Scholz en de FDP van Christian Lindner, kwam er onlangs een breuk in de Duitse regeringen.

Ook staat het onvoltooide monument symbool voor de Duitse economie, want die staat al zo’n twee jaar stil en is de afgelopen vijf jaar amper gegroeid. Daarmee is het land het lelijke eendje van de G7 en ook binnen de Europese Unie bungelt Duitsland in de onderste regionen. Internationale media spreken over ‘een tegen de grond geslagen industriële krachtpatser’ en ‘de zieke man van Europa’.

Eind jaren negentig worstelde Duitsland ook met allerlei economische problemen, maar dankzij een stevig hervormingspakket kwam het er weer bovenop. Vanaf halverwege de jaren nul tot ongeveer 2017 presteerde de Duitse economie uitstekend.

De vraag is hoe de Duitse economie er nu werkelijk voor staat. Zijn de problemen structureel of conjunctureel van aard? Is het alarmisme overdreven, of moeten de oosterburen echt vrezen voor hun economische toekomst? En: hoe krijgt het land de motor weer aan de praat?

De problemen in een notendop: Duitsland kampt met een flink lagere industriële productie, vooral in de grootste sector, de auto-industrie, en in energie-intensieve sectoren, zoals de chemie en de bouwmaterialen- en papiervervaardiging. De uitstraling is groot, want de Duitse industrie is goed voor ongeveer een vijfde van de hele economie.

Verder laat de staat van autowegen, bruggen en spoorwegen flink te wensen over, net als de digitale infrastructuur en de algehele investeringen in de economie. Tel daarbij op een verstikkende bureaucratie, een lage productiviteit, een vergrijzende bevolking met veel vervroegde uittreders en de eerder genoemde politieke strubbelingen.

Autofabriek nabij Stuttgart, 4 maart 2024.

Prijzen door het dak

Twistpunt is bijvoorbeeld de in de grondwet vastgelegde schuldenrem die Duitsland zichzelf oplegt en die voorschrijft dat het begrotingstekort niet hoger mag zijn dan 0,35 procent van het bruto binnenlands product.

De demissionaire regeringspartijen SPD en de Grünen willen dit veranderen, maar hun coalitiegenoot FDP niet. Een paar lichtpuntjes in de Duitse economie zijn dat het land een relatief lage overheidsschuld en werkloosheid heeft. Hoewel structurele en conjuncturele factoren altijd op elkaar ingrijpen, is de consensus onder economen dat de Duitse crisis vooral van structurele aard is. ‘Al voor de coronacrisis
zagen we de industriële productie dalen,’ zegt Torsten Schmidt van het Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung in Essen. ‘Daarbovenop kwam de Russische inval in Oekraïne, waardoor de energieprijzen door het dak gingen. In de coronatijd voerden veel industriële bedrijven werktijdverkorting in, waardoor werknemers in dienst bleven. Maar op dit moment zie je dat veel van zulke bedrijven mensen ontslaan.’

In elke industriële sector spelen andere problemen. De vraag uit China was altijd de drijvende kracht achter de Duitse autosector, maar door de minder hard groeiende Chinese economie is die vraag opgedroogd. Dat verlies vangt Duitsland voor een deel op met export naar de Verenigde Staten, die op dit moment Duitslands belangrijkste exportpartner zijn.

Duitsland is het lelijke eendje van de G7

Maar tegelijkertijd is China ook van voorname klant in voorname concurrent getransformeerd. De Chinezen hebben een voorsprong in de bouw van elektrische voertuigen en dankzij staatssteun exporteren zij die voor uiterst scherpe prijzen.

De Duitse auto-industrie ondervindt ook nadeel van de hoge energieprijzen en de onduidelijkheid daaromheen. Al hebben de energie intensieve sectoren daar nog meer last van. Sterker dan andere Europese landen waren de oosterburen voor de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 afhankelijk van Russisch gas, terwijl het aanbod van hernieuwbare energie er tot op de dag van vandaag achterblijft. Wel kreeg de regering de energieprijzen nadat de Russische gastoevoer was weggevallen weer snel omlaag. Tekorten waren er nooit.

Toch zijn de Duitse energieprijzen nog steeds aan de hoge kant. Volgens Schmidt hindert het de industrie vooral dat de politiek geen helder energieplan voor ogen heeft. ‘Daardoor weten bedrijven niet waarop zij moeten inzetten,’ zegt hij. ‘Is het waterstof, gas of iets anders? Bedrijven moeten precies weten welke energiebronnen er beschikbaar zullen komen, wanneer, hoe en voor welke prijs. De prijs voor het uitstoten van CO2 moet daarnaast omhoog, om het gebruik van schone energie te stimuleren. Dat is veel effectiever dan de huidige aanpak van een wirwar aan subsidies en micromanagement.’

Lage werkeloosheid

Oliver Rakau, hoofdeconoom Duitsland van consultancybedrijf Oxford Economics, kan zich in de woorden van Schmidt vinden. ‘Positief gesteld kun je zeggen dat de politiek heel veel initiatieven ontplooit op het gebied van energie. Maar anderzijds blijft het grotere plaatje onduidelijk. Zolang er geen duidelijkheid is, kun je niet verwachten dat de Duitse industrie weer op gang komt.’

Hij ziet het gebrek aan groei als een natuurlijk gevolg van de schaalverkleining van de industrie en de transitie naar een economie die afhankelijker is van diensten. ‘Oude industriële bedrijven proberen zich te vernieuwen en daarnaast trachten allerlei nieuwe industriële en dienstverlenende bedrijven door te breken.

‘Waarom moet Duitsland een strengere begroting hebben dan de rest van Europa?’

Zo’n overgang maak je niet zomaar even. Bovendien wordt die bemoeilijkt door de vergrijzing en de lage werkloosheid. Bij een groot arbeidsaanbod is het makkelijker vernieuwende sectoren in rap tempo op gang te helpen.’

Om de Duitse economie weer uit het slop te halen, is volgens Rakau een energieplan alleen niet genoeg. Ook aan de vraagkant moet worden gewerkt. ‘De buitenlandse vraag zal de komende jaren weer iets toenemen, maar dat zet niet echt zoden aan de dijk. In Duitsland zelf zullen consumenten door de Europese renteverlagingen wat minder gaan sparen en meer uitgeven. Via fiscaal beleid zou de politiek de binnenlandse vraag verder moeten aanjagen, bijvoorbeeld door bedrijven belastingvoordelen te geven voor grote investeringen.’

Volgens Schmidt is het niet per se noodzakelijk de binnenlandse vraag verder aan te wakkeren, want hij verwacht dat de reële lonen de komende jaren voldoende zullen stijgen. Grote investeringen vindt hij belangrijker. En dat doet Duitsland ook al: in 2025 zelfs met een recordbedrag van 78 miljard euro, onder meer bedoeld voor de opwaardering van het onderwijs, en de fysieke en digitale infrastructuur. Er zou nog een schep bovenop kunnen, vindt Schmidt.

‘Maar de onenigheid in de coalitie maakt dat er niet makkelijker op. De partijen hebben heel andere oplossingen voor ogen. Elk jaar is het weer een hele bevalling om een akkoord te krijgen over de begroting.’

Zowel Schmidt als Rakau vindt dat de schuldenrem kan worden hervormd. ‘Je zou bijvoorbeeld kunnen afspreken dat die er een beetje af gaat zodra de Duitse overheidsschuld minder dan 60 procent van het bruto binnenlands product is,’ stelt eerstgenoemde. En Rakau: ‘Volgens het Europees Recht is het een plicht om begrotingsdiscipline te handhaven, maar Duitsland legt zichzelf wel heel strenge regels op. Je zou de schuldenrem iets meer in lijn kunnen brengen met de eisen van de Europese Unie.

Gezien de relatief lage staatsschuld van Duitsland kunnen we ons leven daarmee iets makkelijker maken, al maakt een eventuele verdwijning van de schuldenrem ook weer niet zoveel verschil.’

SPD-leider Olaf Scholz tijdens een bezoek aan een windmolenbouwplaats. Cuxhaven, 25 augustus 2022.

Hoopgevende factoren

Sander Tordoir, hoofdeconoom bij de Europese denktank Centre for European Reform, is een stuk uitgesprokener over de schuldenrem. ‘Normatief gezien ben ik voorstander van volledige afschaffing. Het is verstandig om eisen voor verantwoorde overheidsfinanciën in de grondwet vast te leggen, maar waarom moet Duitsland een strengere begroting hebben dan de rest van Europa?

Strenger zelfs dan Denemarken en Nederland? Het zit in de Duitse aard om niet met publiek geld te smijten, maar met zo’n strenge regel is er altijd het risico dat politieke partijen strategische uitgaven om tactische en electorale redenen traineren.’ In de ogen van Tordoir is de Duitse economie gebaat bij nog meer investeringen en lastenverlichtingen voor zowel huishoudens als bedrijven. Het einde of de hervorming van de schuldenrem zou dat mogelijk maken. Bovendien zou het Duitse beleid dan niet meer zo zwabberen, verwacht hij.

Hoe dan ook zal de Duitse motor er volgens Tordoir blijvend anders uitzien. ‘We zullen moeten wennen aan een Duitsland dat minder industrieel is dan voorheen. Op de lange termijn zijn er genoeg hoopgevende factoren. De industriële productie mag dan al enkele jaren dalen, de totale waarde daarvan blijft op peil. Daaruit zou je kunnen opmaken dat Duitsland naar het model van Zwitserland gaat: het gaat hoogwaardige producten in minder grote hoeveelheden maken.

Daarnaast is Duitsland al erg sterk in de productie van allerlei groene producten, waaronder windturbines, elektrolysemachines voor waterstof en warmtepompen. In absolute aantallen is alleen China een grotere exporteur van dat soort producten.’

China speelt alleen niet volgens de spelregels en daartegen zou Duitsland zich in Europees verband sterker teweer kunnen stellen, v indtTordoir. ‘China hanteert een mercantilistische strategie, waarin het zichzelf uit de problemen probeert te exporteren, geholpen door fikse importtarieven plus subsidies en goedkope staatsleningen voor Chinese bedrijven. Hetland bouwt ook een enorme overcapaciteit op in onder meer de staal-, zonnepanelen- en auto-industrie en dat zorgt voor verdere neerwaartse druk op de prijzen.’

China is van klant in concurrent getransformeerd

Duitsland zou naar zijn idee moeten overwegen om voor een select aantal industrieën of producten ook importtarieven in te voeren, om de concurrentie met China wat gelijker te maken. ‘Maar dat ligt lastig, want zulke maatregelen zijn de Duitsers niet gewend. Het is ook de vraag welke kant de Verenigde Staten op gaan. Met Donald Trump als president is het goed mogelijk dat hij Europa weer een hak gaat zetten door stevige importtarieven in te voeren. Dat maakt het voor de Duitse en Europese industrie lastiger om producten in de VS af te zetten.

De EU zou de vraag naar eigen producten kunnen opvoeren met groene subsidies, want daar hebben Brussel en Berlijn in tegenstelling tot andere afzetmarkten controle over.’

Schmidt en Rakau rekenen net als Tordoir op een blijvend kleiner aandeel van de Duitse industrie in de gehele economie. ‘Er is zeker reden tot zorg over de Duitse economie,’ zegt eerstgenoemde. ‘Maar het gaat te ver om van de-industrialisatie te spreken. We zien nu het nieuwe normaal. Sommige industriële sectoren zullen krimpen, andere zullen sterk blijven of zich meer toeleggen op onderzoek en ontwikkeling in plaats van op productie.’

Rakau lijkt minder gealarmeerd over de Duitse economie. ‘Die staat er niet zo slecht voor. Wel laat de koers van de politiek te wensen over. Daarom moeten we aan de bel trekken.’

Is Duitsland de zieke man van Europa? Op dit moment wel, en de problemen van Duitsland zijn bovendien van structurele aard. Al te veel alarmisme lijkt evenwel niet op zijn plaats. De Duitse economie vindt zichzelf noodgedwongen opnieuw uit; dat proces gaat met horten en stoten en zal nog wel even pijn doen.

Maar wie weet: met de nieuwe, soepeler samenwerkende regering aan de horizon is de vernieuwde Duitse motor tegen de tijd dat het Vrijheids- en Eenheidsmonument in Berlijn is opgeleverd misschien al weer op gang.

De bouwplaats waar het monument voor Vrijheid en Eenheid moet komen. Berlijn, 24 juli 2024.