Na de Brexit sloten de Britten Boris Johnson in de armen. En dat terwijl hun land gebukt gaat onder heftige problemen, voor een groot deel veroorzaakt door de Brexit. Een grenzeloos ego, megalomane plannen en schaamteloos gedraai leken zijn populariteit niet aan te tasten tot de zomer van 2022. Tientallen kabinetsleden en regeringsmedewerkers zegden het vertrouwen in de premier op en dienden hun ontslag in. Na een stortvloed van kritiek waar Johnson al lange tijd onder gebukt ging, trad hij uiteindelijk af als leider van de Conservatieve Partij. Hieke Jippes, voormaling correspondent in het Verenigd Koninkrijk, blikt terug op de turbulente jaren onder Johnson.

Uit Maarten! 2021-4. Bestel het nummer hier

In 2017 publiceerde Boris Johnson, toen nog minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet van Theresa May, zijn ‘Manifest voor een glorieus Groot-Brittannië’. May, destijds de Prime Minister, zou enkele dagen later in Florence een toespraak houden die een exit uit de Europese Unie op haar voorwaarden – half erin, half eruit – dichterbij moest brengen.

Boris’ manifest, in de vorm van een opiniestuk in de Daily Telegraph, was duidelijk bedoeld om haar te ondermijnen. Britain, schreef hij, zou, eenmaal bevrijd van de EU, een economie van lage belastingen en minimale regelgeving kunnen worden. Eenmaal los van Brussel zou er een explosie van investeringen in wetenschap en technologie volgen, die eerder onder Europese regelgeving gesmoord werd. ‘We zullen ons eigen lot kunnen bepalen.’

Het lot wilde anders: Boris wist May dan wel weg te werken en een hardere deal met de EU te sluiten, maar toen kwam eerst Covid, en nu een energie- en grondstoffencrisis. Niets eigen lot bepalen!

Wereldkoning

Johnson zwijnde vooralsnog door de eerste crisis met de ontdekking van een vaccin in Oxford en bagatelliseert nu de energie- en grondstoffencrisis als tijdelijk ongemak, veroorzaakt door omstandigheden die niets te maken hebben met de Brexit. En omdat deze populist het electoraat kennelijk zozeer aanspreekt dat hij een ongekende 365 van de 650 zetels in het Lagerhuis naar zijn hand kan zetten, regeerde hij als de world king die hij als klein jongetje al wilde worden.

Met grootse plannen voor het herstel van Groot-Brittannië als natie van het eerste garnituur. Handeldrijvend over de hele wereld, een baken voor wereldwijde investeringen in nieuw te ontwikkelen technologieën op het gebied van energie en klimaatbeheersing. En verheffing (levelling up) van voormalige zware industriegebieden in het noorden uit een decennialange Verelendung. Het kon niet op.

De Britse pers noteerde rockstar status voor de premier

Die beloften en Boris’ persoonlijke aantrekkingskracht maakten hem razend populair. De Britse pers noteerde rockstar status voor de premier: op een partijcongres wilden bewonderaars hem aanraken en met hem op de foto. Op straat – waar hij zich steeds minder vertoont – noemden mensen hem Boris. Niet: Prime Minister. En tot frustratie van Labour, dat onder de sociaal-democraat Keir Starmer maar niet wil opkrabbelen uit de desastreuze ultralinkse Jeremy Corbyn-periode, verschoof er in de peilingen niets ten gunste van Hare Majesteits Loyale Oppositie. Ondanks de feiten, waarover zo meer.

Een protestposter met de opdruk ‘You voted for this, HM Government’ wijst de verantwoordelijken voor het benzinetekort aan.

De gokker

De gezaghebbende biograaf Tom Bower gaf zijn in 2020 verschenen biografie van Boris Johnson de titel The Gambler. Trefwoorden als het gaat om de persoonlijkheid van de premier zijn volgens Bowers goed ingevoerde bronnen ‘nietsontziende ambitie’, ‘onbegrensd narcisme’, ‘obsessief als het om geld gaat’, ‘stiekem en onbetrouwbaar’ en – volgens familie – ‘a shit die alleen rekening houdt met zichzelf en het gezin kapotgemaakt heeft’.

Ondertussen heeft de interne Britse Brexit-oorlog in het land een verdeeldheid gezaaid en een dialoog aangescherpt die niet minder zijn geworden nadat de uitslag van het referendum van 2016 (inzake uittreding uit de EU) uiteindelijk op 31 december 2020 tot de Brexit leidde. Een bij vlagen briljante, maar als persoon duidelijk gemankeerde premier zet sindsdien de toon.

Boris Johnson móést natuurlijk vanwege zijn politieke nalatenschap van de Brexit een succes maken, maar die ambitie werd gekenmerkt door een toon die getuigt van een zekere schaamteloosheid, zo openlijk als voor de Brexit niet voor mogelijk werd gehouden: van de afschaffing van het departement voor Ontwikkelingshulp en het verlagen van foreign aid-gelden tot de achteloze manier waarop de premier meent eenzijdig het door hem met de EU overeengekomen Noord-Ierland-protocol te kunnen opzeggen.

De Brexit was altijd een onoplosbaar probleem voor de Ierse kwestie: het lastige gegeven dat de Britse provincie Noord-Ierland en de Republiek Ierland samen één eiland beslaan. De Republiek blijft wél onderdeel van de Europese Unie, maar ergens moet er een grens tussen Groot-Brittannië en de EU komen. Of op het eiland zelf, wat de wens van de nationalisten om zich Iers te voelen ondermijnt. Of in de Ierse Zee, wat weer de wens van de unionisten frustreert, die zich vooral Brits willen blijven voelen.

Perfide Albion

Dat laatste weigerde Theresa May, en ze verloor uiteindelijk, mede door Boris Johnson, haar baan over dit sluitstuk van het Brexit-akkoord. Boris Johnson verraadde vervolgens in de onderhandelingen met de EU alsnog de unionisten – trouwe medestanders – door in het Northern Ireland Protocol een grens in de Ierse Zee te aanvaarden.

Gevolg: de burgers van Noord-Ierland voelen zich slachtoffer van de bureaucratische en praktische belemmeringen die in- en uitvoer via het Verenigd Koninkrijk naar hun landsdeel eindeloos moeilijker maken. Van de invoer van potplanten tot vlees en een bestelling bij Amazon.uk – de inspecteurs van de EU willen het allemaal controleren. Alles kan namelijk worden doorgevoerd via de achterdeur van de niet-bewaakte grens tussen Belfast en Dublin.

Meesurfend op die onvrede roeren loyalistische paramilitairen zich opnieuw. Nationalisten kijken voor een uitweg uit al dit gedoe openlijk naar de mogelijkheid van een volksraadpleging over hereniging van Noord-Ierland met de Republiek. Ondermijning van het Goede Vrijdag-Akkoord, dat in 1998 na jaren oorlog voor een bestand zorgde tussen unionisten en republikeinen, ligt op de loer.

Johnson wilde dat de EU er onmiddellijk mee ophield met zijn maatregelen de bevolking van Noord-Ierland te reduceren tot tweederangs Britten en dreigde met eenzijdige opzegging van het door hem ondertekende protocol. Politiek gedraai komt overal voor, maar het negeren van de internationale rechtsorde en het gemak waarmee dat gebeurt maken dat de voormalige Britse premier het etiket van onbetrouwbare partner – perfide Albion – aan zich zag kleven.

Wankele bootjes

De hoog opgelopen ruzie met Macrons Frankrijk over visserijvergunningen rond de Britse Kanaaleilanden is een dankbare afleiding voor veel grotere niet-nagekomen beloften, bijvoorbeeld de binnenlands gebroken toezegging om immigratie te beperken – hét onderwerp waar de hele Brexit-saga mee begon. Vaker dan ooit arriveren opgejaagde migranten – dit jaar alleen al rond de 10.000 – vanuit Frankrijk in wankele bootjes aan de Engelse zuidkust. In november 2021 kwamen meer dan 27 opvarenden tijdens zo’n tocht om het leven.

Dat is een gevolg van de al bestaande grenscontroles op vliegvelden, treinstations en havens, die de afgelopen twee jaar door Covid nog strenger zijn geworden. Maar ook van het Britse vertrek uit organisaties als Europol en het gezamenlijk Europees overleg met landen rond de Middellandse Zee om de mensensmokkel uit Noord-Afrika tegen te houden. Bovendien kunnen de Britten post-Brexit niet langer irreguliere asielzoekers terugsturen die via de Europese Unie zijn binnengekomen.

Laatst beschikbare cijfers: in 2014-2015 bedroeg immigratie van buiten de EU netto 163.000 personen; in 2019 was dat getal met 37 procent gestegen tot 224.000. De bootjes zijn een zichtbare uiting van een fenomeen dat is verergerd door de Brexit. Toch geeft de Britse minister van Binnenlandse Zaken Priti Patel de Fransen de schuld. De Britse marine werd de opdracht gegeven dergelijke bootjes terug te duwen naar Franse kustwateren.

Engelse voetbalfans betuigen steun aan zowel hun nationale elftal als aan de Engelse premier tijdens het Europees Kampioenschap 2020.

Frankrijk is verder woest over de geheime Britse deelname in een onderzeebootdeal met Australië en de VS (Aukus), waardoor het een miljoenenopdracht misliep. Johnson maakte er gewoontegetrouw iets luchtigs van. ‘Prenez un grip!’ vermaande hij een briesende Macron.

Buitenlandse liefhebbers en kenners van het Verenigd Koninkrijk, zoals ik, vragen zich af wat er gebeurd is met het aangename warme bad van ‘nee, nee, gaat u voor!’ en ‘kan ik u misschien helpen?’, dat zo lang kenmerkend was voor de Britse Eilanden. Het lijkt niet toevallig dat binnen vijf jaar twee parlementariërs vermoord zijn om wat ze waren: volksvertegenwoordiger. En niet door de IRA, maar door willekeurige kiezers.

Een prominent Labour-parlementariër noemt Conservatieven scum, Boris Johnson reageerde op openlijke klachten van het bedrijfsleven over de negatieve gevolgen van de Brexit met een ‘Fuck business’. In het Lagerhuis zijn aanvallen op de persoon – en niet de politieke zaak – usance geworden. Net als het openlijke vleien van de eigen partijleider-premier tijdens de wekelijkse Prime Minister’s Questions, in de hoop op politieke verheffing.

In het Lagerhuis zijn aanvallen op de persoon – en niet de politieke zaak – usance geworden

Alles lijkt gericht op imago. De Times signaleerde onlangs dat de Foreign Secretary voorlopig de kroon spant; recent verzond haar ministerie zeven foto’s op één dag – waarop ze elke keer een andere jurk droeg. De Speaker klaagt vergeefs dat de regering het parlement passeert door eerst te lekken naar de pers.

Johnson vertoonde zich nauwelijks in Westminster en verschool  zich op Chequers – het buitenhuis dat een Britse premier ter beschikking staat. De pool van persfotografen werd buiten werking gesteld, een verlies van perscontrole. Belangrijke politieke gebeurtenissen werden vervolgens verbeeld door Downing Streets eigen fotograaf en vervolgens ‘ter beschikking van de pers gesteld’.

Lady Macbeth

Volgens Johnsons voormalig politiek adviseur Dominic Cummings, die de Vote Leave-campagne stuurde en daarmee voor Johnson won, figureert diens inmiddels derde echtgenote Carrie als een soort Lady Macbeth op de achtergrond. Ambtenaren noemen de Prime Minister achter zijn rug ‘het winkelwagentje’, onder haar invloed op het laatste moment zigzaggend in zijn besluitvorming over al gemaakte afspraken.

Zeker is dat Johnson geprobeerd heeft naar Amerikaans voorbeeld een stichting voor sponsors op te richten die zou voorzien in een door Carrie gewenste nogal extravagante herinrichting van de flat in Downing Street. De regeringstoelage van 30.000 pond bleek veel te weinig voor wat Carrie voor zich zag, na de ‘John Lewis-meubels’ van Theresa May. Maar een vrekkige Boris vond de 58.000 pond die hij zou moeten bijbetalen kennelijk te begrotelijk. Toen de rel hierover in het voorjaar van 2021 losbarstte, sprong een Conservatieve donor uit het Hogerhuis in en betaalde de 58.000 pond alsnog om de premier uit zijn verlegenheid te helpen.

Om deze en andere affaires hangt een geur van onbetamelijkheid, die door aanhangers van de premier wordt weggewuifd met het excuus dat Boris Johnson als journalist/schrijver veel meer verdiende dan de 162.000 pond die een Britse premier toekomt. Zo verkeert de premier, zeggen zij, nu in bijna permanente geldnood omdat hij zijn ‘ten minste zes kinderen’ uit verschillende huwelijken en affaires moet laten studeren. Eton, Oxford en Cambridge zijn niet goedkoop.

129.000 coronadoden

Terug naar de feiten: omdat Johnson aanvankelijk de ernst van Covid bagatelliseerde, kan Groot-Brittannië (na recordhouder Verenigde Staten, maar boven derdewereldlanden als Brazilië, India en Indonesië) bogen op het hoogste aantal coronadoden: 129.000. Inmiddels heeft de voormalige premier kunnen pronken met een succesvoller vaccinatieprogramma dan in de EU-landen. Maar dat was het gelukkige gevolg van het feit dat in Oxford het AstraZeneca-vaccin beschikbaar kwam. Voor een onderzoek naar Johnsons eigen rol in het drama – hij was ‘niet geïnteresseerd’ en was met vakantie toen men hierover praatte – is het tegen de achtergrond van inmiddels weer sterk stijgende besmettingscijfers ‘nog te vroeg’.

Johnson samen met zijn vrouw Carrie Symonds tijdens de Commonwealth Day Service 2020.

De energie- en grondstoffencrisis betekende no toys, no turkeys met de kerst: lege schappen in de supermarkt en een waarschuwing van Marks & Spencer voor de afwezigheid van kerstpudding en ‘luxe kerstgoederen’. No turkeys en toenemend ook no bacon and no sausages treffen de Brit waar het pijn doet: direct op zijn bord.

De regering zegt dat abattoirs en landbouwbedrijven geen personeel kunnen krijgen omdat de goedkope buitenlanders door Covid zijn vertrokken; deskundigen beweren dat de Brexit verantwoordelijk is. Een drie weken durend gebrek aan brandstof bij de pomp, omdat ook vrachtwagenchauffeurs uit Bulgarije en Roemenië zijn vertrokken, vergde zelfs even de inzet van het leger.

De energie- en grondstoffencrisis betekent no toys, no turkeys met de kerst

Je zou zeggen: de doodsteek voor elke regering. Maar niet voor die van Boris. Een weldenkende Engelse die ik hiernaar vroeg, zei: ‘Weet je wat het is? We zijn allemaal zo moe van de afgelopen vijf jaar, en Boris brengt tenminste wat vrolijkheid mee. Je kunt echt om hem lachen!’

Turbocharging the economy

Eén peiling liet eindelijk een verschuiving zien die erop duidde dat een meerderheid van de Britten spijt zou hebben van de Brexit. Maar direct na de bekendmaking van de begroting in oktober 2021 veerden de cijfers terug ten gunste van de Conservatieven en hun aanvoerder. Vooral Conservatieve Lagerhuisleden die voormalige Labour-zetels bezetten (de zogenoemde red wall seats die kerst 2019 massaal overliepen naar de Conservatieve Partij) zijn intussen bezorgd.

Grote beloften over meer geld voor nieuwe infrastructuur, over spreiding van de welvaart van het zuidoosten naar voormalige zware industriegebieden als Leeds, Manchester en zelfs Newcastle, zijn precies de cadeautjes waar de achterban op gehoopt had. Turbocharging the economy, met als gewenst resultaat ‘gelijkmatige gespreide groei’ door over een periode van drie jaar 150 miljard pond aan overheidsuitgaven te doen.

Dat alles zal betaald worden uit belastingverhogingen die de lagere en middeninkomens gaan voelen. Deze zogeheten squeezed middle – miljoenen modale huishoudens – gaat in 2022 3000 pond per jaar meer belasting betalen; deze mensen zullen hun hypotheekrente zien stijgen en krijgen te kampen met een inflatie die de aangekondigde verhoging van het minimumloon (van 8,61 naar 9,50 pond) vrijwel teniet zal doen.

Miljoenen modale huishoudens gaan volgend jaar 3000 pond per jaar meer belasting betalen

Ook niet-red wall–parlementsleden huiveren openlijk over deze gok: is dit het einde van Margaret Thatchers filosofie van de kloppende huishoudportemonnee en de tering naar de nering zetten? Burgers opzadelen met een belastingdruk die sinds de jaren vijftig niet zo hoog is geweest? Het lijkt wel een Labour-begroting!

Kranten schrijven dat hier het einde van de Conservatieven als de partij van belastingverlaging lijkt ingezet. Tax and spend – de minister van Financiën belooft wel dat hij zal proberen de belasting voor de verkiezingen van 2024 weer te verlagen, maar politiek commentatoren vrezen dat hij in zijn beleid is bezweken voor de druk van zijn kwistige premier. Die heet in het Britse politieke systeem niet voor niets First Lord of the Treasury.

Post-Brexit Groot-Brittannië was onder Boris Johnson een rit in een achtbaan. De gambler die lange tijd op water leek te kunnen lopen, bleek uiteindelijk toch op dun – zeer dun – ijs te schaatsen.

Hieke Jippes was jarenlang correspondent in het Verenigd Koninkrijk.