Mijn grootouders van moederszijde woonden in De Steeg aan de IJssel. Je kon de rivier vanuit hun huis niet zien, maar een minimaal wandelingetje en de passage van enig struikgewas brachten je naar een stille plek met een prachtig uitzicht over de rivier. We hebben in Nederland twee IJssels, de Hollandse IJssel en de Gelderse Ijssel, en het gaat hier over de Gelderse IJssel. In mijn hoofd heb ik een idyllisch beeld van de IJssel, dat wordt bepaald door dat stille uitzicht van mijn jeugdjaren en een wonderschone illustratie van Jan Voerman in het Verkade-album Onze Groote Rivieren. Het uitzicht in De Steeg bestaat niet meer, zag ik op Google Maps. De rivier is verkort en verlegd, en tussen de oude rivierloop en de nieuwe is een vierbaans autosnelweg aangelegd.

De IJssel is een bescheiden rivier van 127 kilometer lengte die bij Westervoort aftakt van de Rijn. Erg oud is de rivier niet; hij dateert uit de eerste 500 jaar na het begin van onze jaartelling. Ooit was de IJssel een handelsroute van grote betekenis, die de Rijnhandel verbond met de Oostzeehandel. Alle belangrijke steden langs de IJssel waren lid van de Hanze (1250-1450), een stedelijk verbond in Noord-Europa.

In de vijftiende eeuw begon de IJssel te verzanden en honderd jaar later werden de IJsselsteden in hoog tempo overvleugeld door de Hollandse handelssteden, in het bijzonder natuurlijk door Amsterdam. De IJssel is lastig bevaarbaar, zeker bij droogte. Door de vele bochten in de rivier is er sprake van sterke sedimentatie en moet er flink gebaggerd worden. De IJssel is van belang voor de hele waterhuishouding in Oost-Nederland en onmisbaar voor de aanvoer van zoetwater naar het IJsselmeer.

Het zal velen verbazen, maar gedurende korte tijd was de IJssel van grote strategische betekenis voor de verdediging van Noordwest-Europa. Dat was het gevolg van de angsten die de Koude Oorlog veroorzaakte. Zeker sinds de Koreaanse Oorlog, die begon met een door Jozef Stalin gesanctioneerde aanval van Noord-Korea op Zuid-Korea, waren de Amerikanen en hun Europese bondgenoten overtuigd van de kwade bedoelingen van de Sovjet-Unie. Zij dachten dat er in Moskou een groot, samenhangend plan was ontwikkeld om de wereld te veroveren. Dat betekende dat ook West-Europa werd bedreigd.

De Amerikanen waren ervan overtuigd dat West-Duitsland herbewapend moest worden, maar daar kon nog geen sprake van zijn, vooral vanwege Franse bezwaren. Bij de voorlopige afwezigheid van een Duits leger kon West-Europa bij een eventuele Russische aanval nauwelijks verdedigd worden. De Amerikaanse strijdkrachten die nog aanwezig waren in Europa zouden zich in het geval van een dergelijke aanval terugtrekken achter de Rijn om daar versterkingen af te wachten. Dat betekende, gezien de loop van de Waal en de Neder-Rijn, dat Nederland en dus ook de Nederlandse havens strategisch onverdedigbaar waren.

Vandaar dat de NAVO voorstelde om de IJssel te gebruiken voor de bouw van een nieuwe Nederlandse waterlinie. Opnieuw zou het vaderland verdedigd worden door middel van inundatie. Daartoe zouden de Waal en de Neder-Rijn tijdelijk worden afgedamd en al het water zou naar de IJssel worden geleid. Daarmee zou een brede strook, van 3 tot 15 kilometer, zelfs tot buiten de winterdijk, onder water worden gezet. De inundatie moest precies diep genoeg zijn om een doortocht onmogelijk te maken, maar ook weer niet zo diep dat er schepen over zouden kunnen varen. Om dat te realiseren was een systeem van stuwen noodzakelijk, die bij een aanval snel gesloten konden worden. Het gehele systeem moest voorzien worden van militaire steunpunten. Het mocht allemaal niet te duur worden en de scheepvaart mocht er onder normale omstandigheden niet door worden gehinderd.

Tussen 1951 en 1954 werd de nieuwe waterlinie aangelegd. De meeste burgers langs de IJssel hadden geen idee wat ze te wachten stond bij een Russische aanval. De glorie van de IJssellinie was van korte duur. Na diverse politieke verwikkelingen werd West-Duitsland in 1955 lid van de NAVO en begon de opbouw van de Bundeswehr. Die stelde de eerste jaren niet veel voor, maar toch werd in 1964 een begin gemaakt met de afbraak van de IJssellinie. De vraag of de linie in een oorlog erg effectief zou zijn geweest blijft gelukkig onbeantwoord. Voor liefhebbers zijn er nog tal van restanten van dit relatief onbekende verdedigingswerk in het landschap te vinden.

75
Zoveel steenovens stonden er in de negentiende eeuw langs de Gelderse IJssel. Van sommige zijn de restanten nog te zien, zoals van de fabriek Fortmond, waar van 1828 tot 1976 bakstenen werden gebakken. De restanten ervan – ovens en een schoorsteen – zijn nu een Rijksmonument.

7
Zoveel voormalige Hanzesteden liggen er langs de Gelderse IJssel: Kampen, Hasselt, Hattem, Zwolle, Deventer, Zutphen en Doesburg. Ze handelden in de Middeleeuwen met steden rond de Noord- en Oostzee.

11
Op zoveel plekken langs de rivier zijn nevengeulen aangelegd. In die geulen stroomt het water langzamer, zodat vissen en andere waterdieren er kunnen schuilen. Ook zijn basaltblokken weggehaald, zodat planten op de oevers beter kunnen wortelen. Inmiddels zijn allerlei diersoorten, zoals de barbeel, bever en de kwartelkoning, teruggekeerd.