Als de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO sloeg Mark Rutte afgelopen december alarm over de gevaren die Europa bedreigen. Is zijn duistere toekomstvisie reëel?

Uit Maarten! 2025-1. Bestel losse edities van Maarten! of word abonnee

Op 24 februari 2022 begon Rusland aan een omvangrijke aanval op Oekraïne, met de bedoeling binnen enkele dagen een eind te maken aan het zelfstandige bestaan van de republiek. De aanval is tot op heden een immense mislukking gebleken, die voor Rusland volledig contraproductieve resultaten heeft gehad. De lezer zal tegenwerpen dat Russische troepen in oostelijk Oekraïne nu toch aan de winnende hand zijn, maar tegen de achtergrond van de oorspronkelijke intenties kan van winnen bepaald niet worden gesproken. Sterker nog: de gruwelijke gevechten van de afgelopen drie jaar hebben van Oekraïne een moderne, samenhangende natie gemaakt. Wat ook het vervolg van dit conflict en de nu begonnen onderhandelingen zullen opleveren, Oekraïne zal niet opnieuw een onderdeel van de Russische Federatie worden.

Poetins slecht doordachte en kennelijk op onjuiste informatie berustende aanval heeft de vijanden van Rusland, die hij gemakshalve de schuld van de aanval gaf, maximaal gealarmeerd. De NAVO, die door de Franse president Macron in november 2019 nog hersendood was verklaard, is door Poetin weer volledig tot leven gewekt. Zweden en Finland hebben besloten lid te worden. Anders dan Poetin wellicht had verwacht zijn de Europese Unie en de Verenigde Staten Oekraïne eensgezind te hulp geschoten.

Althans, dat was de situatie voordat Donald Trump op 20 januari van dit jaar het Witte Huis voor de tweede keer betrok. Trump heeft direct contact opgenomen met Poetin. Hij wil zo snel mogelijk een einde aan de oorlog maken en is van mening dat de Europeanen maar moeten zorgen voor de garanties die Oekraïne zeker zal eisen bij een wapenstilstand of een daarop volgende vredesregeling. Trumps opstelling zal de cohesie van de NAVO zeker niet bevorderen, maar kan het voordeel hebben dat Europa echt werk moet maken van zijn eigen defensie.

Hoe dan ook heeft de aanval op Oekraïne de positie van Rusland niet versterkt, maar verzwakt. De veronderstelde of daadwerkelijke ambities van Poetin waren aanleiding voor Mark Rutte, de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO, om op 12 december een toespraak in Brussel te houden over de nieuwe, even ambitieuze als urgente taken van het verbond. Hij ontvouwde daarin een duistere toekomstvisie als de Atlantische bondgenoten niet bereid waren te kiezen voor een nieuwe ‘oorlogsmodus’. De toespraak was gericht aan de burgers van de NAVO-landen. Zij moeten de bereidheid ontwikkelen om veel meer te betalen voor hun militaire verdediging. Liefst ten koste van sociale uitgaven. Was er de laatste jaren sprake van 2 procent van het bbp voor de defensie-uitgaven, nu is het al verstandiger om uit te gaan van 3 procent. De NAVO-landen die aan Rusland grenzen, dringen aan op 4 procent. Daar toept Trump nog weer overheen met 5.

Hybride oorlog

Nu wil het geval dat diverse NAVO-landen op dit moment nog niet eens voldoen aan de 2 procentnorm, laat staan dat de meeste bondgenoten op korte termijn tot 3 procent zullen komen. 4 procent is voor de meeste volstrekt utopisch en 5 procent ook volgens militair deskundigen regelrechte waanzin. De VS zelf besteden nog geen 4 procent van hun bbp aan defensie.

Volgens de Engelse Rusland-deskundige Mark Galeotti is de paniekerige discussie over de verhoging van de defensie-uitgaven vooral bedoeld voor de bühne. De meeste politici zijn in de coulissen minder overtuigd van de noodzaak tot aanzienlijke verhoging. En als de dreiging van Poetins Rusland werkelijk zo dramatisch was als sommigen nu beweren, kan een sterke verhoging van de defensie-uitgaven stante pede gerealiseerd worden. Nu Trump duidelijk heeft gemaakt dat Europa wat hem betreft zijn eigen strategische problemen maar moet oplossen, zal over de verhoging van de defensie-uitgaven wellicht toch anders worden gedacht. Nogmaals, dat kan het voordeel hebben dat Europa daadwerkelijk is gedwongen zijn veiligheid in eigen hand te nemen. Het beschikt daarvoor over de noodzakelijke middelen en het productievermogen, maar moet die dan wel mobiliseren.

Rusland heeft acht jaar nodig om de verliezen in Oekraïne goed te maken

Rutte stelde dat de leden van het bondgenootschap nu nog veilig zijn; de NAVO heeft de zaken goed op orde. Die veiligheid is volgens hem een tijdelijke zaak. Over een jaar of vijf zal de Russische dreiging zo groot zijn geworden, dat de veiligheid van Europa zonder aanzienlijke extra militaire inspanningen niet langer gegarandeerd kan worden. De komende dreiging heeft verschillende dimensies. De Russische militaire uitgaven zijn volgens Rutte zo omvangrijk dat Poetin evident uit is op een langdurige confrontatie met het westers bondgenootschap. Dan is er de hybride oorlogvoering, die bestaat uit een uitgebreide sabotagecampagne gericht tegen westerse infrastructuur. Daarvan zijn ondertussen al tal van gevallen bekend en het is duidelijk dat de burgers van de NAVO-landen er veel hinder van kunnen ondervinden.

Tot slot is er nog China, dat aanhoudend dreigt met de verovering van Taiwan, wat zou kunnen leiden tot een omvangrijk conflict met de VS. Wat precies de relatie is tussen de Chinese dreiging en de NAVO, een bondgenootschap gericht op de Atlantische ruimte, bleef onduidelijk. Als de NAVO kennelijk ook geacht wordt een rol te spelen in Oost-Azië, zou het toch redelijk zijn daar eens overleg over te plegen met alle leden van het bondgenootschap.

Voor Trump heeft de strategische veiligheid van de Europese bondgenoten geen prioriteit. Zouden die laatsten dan wel een belangrijke rol moeten spelen in het eventuele conflict tussen China en de VS? Dat is vreemd!

Kern van Ruttes betoog was de bewering dat Rusland over vijf jaar in staat moet worden geacht op NAVO-grondgebied een inval uit te voeren zoals die in Oekraïne in 2022. Nog afgezien van de mislukking van die aanval, wordt deze zonderlinge bewering in geen enkel opzicht door de objectieve feiten gedekt.

Amerikaanse schattingen van het Russische dreigingsniveau in de naaste toekomst gaan ervan uit dat Rusland minimaal acht jaar nodig zal hebben om de enorme verliezen in Oekraïne goed te maken. Mochten de Russen in de komende jaren inderdaad alles op alles zetten om een nieuwe, veel grotere, offensieve strijdmacht op te bouwen, dan zal een dergelijke industriële inspanning onmogelijk geheim blijven. En dan kunnen wij antwoorden met gelijke munt of meer. Alleen al de industriële productie van de EU is ruim zeven keer zo groot als de Russische.

Nucleaire bewapening

Om onduidelijke redenen gaat de ‘wartime mindset’ waarom wordt gevraagd steeds uit van de veronderstelling dat de Europese bondgenoten de facto tot niets in staat zijn. Ze kunnen bij wijze van spreken nog geen geweer afschieten.

Dat is een vreemde voorstelling van zaken. Tellen we alle militaire uitgaven van de Europese bondgenoten bij elkaar op, dan is dat een bedrag dat in de buurt komt van de Amerikaanse uitgaven. Evident probleem is natuurlijk dat die uitgaven versplinterd zijn, en er van vergaande coördinatie geen sprake is. Daar heeft Rutte een sterk punt. Zeker gezien de waarschijnlijke afwezigheid van de VS op termijn, moeten de Europese bondgenoten hun geld veel rationeler besteden, door maximale samenwerking en coördinatie van militair materieel. Zo kan de Europese defensieproductie enorm vergroot worden, zonder dat we ineens allemaal 4 procent van ons bbp aan militair materieel gaan uitgeven.

Die productieslag dient vergezeld te worden van blijvende, omvangrijke hulp aan Oekraïne, waarbij het wegvallen van de Amerikaanse steun zoveel mogelijk gecompenseerd dient te worden. Nu Trump heeft aangegeven dat de Verenigde Staten niet zullen bijdragen aan garanties voor Oekraïne bij een tijdelijk of definitief einde aan het conflict, zal Europa ze moeten bieden. Welke vorm die garanties zullen hebben is nu niet duidelijk.

De Europese bondgenoten moeten hun geld rationeler besteden

Bij de doorgaans neerbuigende retoriek over de Europese onmacht wordt zelden of nooit gesproken over de nucleaire bewapening van Frankrijk en Engeland. Die betekent dat Europa, ook bij afwezigheid van de Amerikaanse atoomparaplu, zelf beschikt over een afschrikking bij eventuele Russische dreigementen. De Engelse nucleaire bewapening is geïntegreerd in de NAVO, dat geldt niet voor de Franse.

De Gaulle besloot indertijd voor de Franse Force de Frappe omdat hij de Amerikaanse veiligheidsgaranties niet vertrouwde. En kijk eens, meer dan een halve eeuw later blijkt zijn achterdocht helemaal niet zo gek geweest te zijn. De Fransen hebben al herhaaldelijk aangegeven met de NAVO en Europa in gesprek te willen gaan over hun bijdrage aan een geloofwaardige afschrikking. Zij beschikken over een kleine driehonderd nucleaire wapens, die daarvoor ruim voldoende zijn. Van gesprekken is tot nu niet veel terechtgekomen omdat de andere bondgenoten de VS niet voor het hoofd wilden stoten. Misschien zal dat veranderen nu de Amerikanen zo graag bereid bleken de Europeanen te schofferen.

Afgezien van de nucleaire wapens hebben zowel de Engelsen als de Fransen een aanzienlijk leger, dat wellicht kleiner is dan de ‘reusachtige, hypermoderne strijdmacht’ waarmee Poetin kennelijk over vijf jaar de NAVO te lijf zal gaan, maar dat ook weer niet weggeredeneerd kan worden. Verder kan erop worden gewezen dat Polen bezig is een substantiële krijgsmacht op te bouwen en dat Finland naar verluidt over een prima verdediging beschikt.

Jalta-mythe

Als er dan toch sprake is van een ‘great danger’ vanuit het oosten, is de vraag wat precies de doelstellingen van Poetin zijn. Oekraïne en de Baltische republieken waren ooit deel van het ‘heilige’ Rusland, die zouden natuurlijk terug moeten. Maar na de enorme zeperd in Oekraïne zal dat land nooit meer toetreden tot de Russische Federatie. De Baltische republieken zijn lid van de NAVO en voor die drie naties is recent besloten tot een forward defense. Dat wil zeggen dat ze bij een Russische aanval niet worden opgegeven, maar meteen maximaal worden verdedigd. ‘

Eind 2021 eiste Poetin in een boze nota dat de NAVO zich terug zou trekken uit de landen van het voormalige Russische militaire imperium. Die eis was gebaseerd op de Russische claim dat tijdens de onderhandelingen over de overdracht van de DDR aan de Bondsrepubliek zou zijn beloofd dat de NAVO geen centimeter naar het oosten zou worden uitgebreid. Dat is echter nooit beloofd. Er zijn in de gesprekken suggesties gedaan, maar Sovjetleider Gorbatsjov ging daar toen niet op in. Van een daadwerkelijke belofte, uitgesproken of op papier gezet, is nooit sprake geweest. Of het verstandig is geweest de NAVO snel naar het oosten uit te breiden zal wel een omstreden vraag blijven.

De situatie waarin het Russische militaire imperium aan het eind van de Tweede Wereldoorlog kon ontstaan, was fundamenteel anders dan nu. Het Rode Leger stond toen bij Torgau aan de Elbe, nadat het in een titanenstrijd die miljoenen doden had gekost de Duitse Wehrmacht had verslagen. Dat Stalin een soort cordon sanitaire claimde was begrijpelijk, hoe stuitend ook de methoden waren waarmee dat werd gerealiseerd. De immer paranoïde Stalin dacht dat Duitsland na een twintigjarige pauze met zekerheid een derde poging zou doen Rusland strategisch uit te schakelen. Vooral in rechtse kringen is na de oorlog de Jalta-mythe ontstaan: de verzwakte Amerikaanse president Roosevelt zou Oost-Europa aan de Sovjet-Unie cadeau hebben gedaan tijdens de Conferentie van Jalta.

Zowel de Engelsen als de Fransen hebben een aanzienlijk leger

Dat is historische kletskoek. Het enorme Rode Leger had de militaire invloedssfeer zelf veroverd, tegen enorme kosten. Er viel niets cadeau te doen. Nu zoemt het vreemde gerucht rond dat de Amerikanen, mogelijk bij monde van Trump, Europa en zeker Oost-Europa zouden willen overlaten aan de goede zorgen van Rusland in een reusachtige geostrategische deal. Dat lijkt mij onzin.

Zelfs in het zonderlinge geval dat Trump een dergelijke deal zou ambiëren, zou dat onuitvoerbaar zijn, omdat Europa na provocatie veel weerbaarder zou zijn. Rusland is in alle opzichten geen grote mogendheid meer. Het is een speler van het tweede garnituur; ongetwijfeld gevaarlijk als je helemaal niets doet, maar structureel zwak op de lange termijn. Poetin zag zijn kans in Oekraïne omdat zijn agressie van 2014, waarbij de Krim werd overweldigd, nauwelijks was bestraft. De hele gang van zaken moet hem duidelijk hebben gemaakt dat zijn strategische ambities beperkt zijn in elk conflict van een zekere duur met het huidige Europa.

Angstdroom

Maar Europa moet dan wel alert zijn. En alert is het nu. Het is immers Poetin die de hersendode NAVO weer tot leven heeft gewekt, al valt niet uit te sluiten dat Trump van de weer levende NAVO een invalide bondgenootschap zal maken. Wat dat voor gevolgen heeft, is onzeker. Europa moet werk maken van zijn defensie, maar van enorme, moderne Russische legers op NAVO-grondgebied zal het niet komen. De machtsverhoudingen tussen de Europese bondgenoten en Rusland zijn zodanig in het voordeel van de eersten dat een nieuw militair imperium van Rusland in Europa uitgesloten is. Rutte haalde ook China van stal. Of China alles wat het sinds de late jaren 70 heeft gerealiseerd in de waagschaal zal stellen om Taiwan te veroveren, kan ik niet beoordelen. Een militair conflict tussen de VS en China zou een onoverzienbare ramp zijn, wellicht te vergelijken met de Tweede Wereldoorlog. Wat moet je daarvan zeggen? De waanzin leeft, van de geschiedenis wordt als gewoonlijk door velen niets geleerd.

Heeft u altijd al eens een college van Maarten van Rossem live willen bijwonen? Dat kan! Op 5 september geeft Nederlands bekendste historicus een gloednieuw college in Media Plaza, Utrecht. Meer info en tickets.