Wie langs de Utrechtse Minstroom wandelt, passeert duizenden jaren geschiedenis. Het riviertje ontsnapte ternauwernood aan krankzinnige stadsvernieuwingsplannen.

Uit Maarten! 2021-3. Bestel losse nummers hier of word abonnee!

Je hoeft in Nederland zelden ver van huis om een waterloop te vinden die een lange en curieuze geschiedenis heeft. Ongeveer 50 meter van mijn voordeur loopt de Rembrandtkade. Via die kade start ik dagelijks mijn avondwandeling. Het riviertje – laat ik het voorlopig maar een riviertje noemen – dat langs die kade stroomt, heet de Minstroom.

Het schijnt dat het vroeger de Meentstroom heette, maar er is ook een theorie dat het de Minstroom heet omdat het vergeleken met de Kromme Rijn maar zo’n minimaal stroompje is. Als je er zo langs loopt, zeker langs de Rembrandtkade, denk je al snel dat het een gegraven waterloop moet zijn, want het maakt een gekanaliseerde indruk. Ter hoogte van de Rembrandtkade is dit waarschijnlijk het geval, maar wat verderop, waar de Minstroom een soort slinger maakt, zeker niet.

De Minstroom is grotendeels een oud rivierrestant, wellicht ooit een zijriviertje van de Vecht, die op deze hoogte begon als zijrivier van de Kromme Rijn. We moeten ons het hele gebied ter hoogte van het huidige Utrecht zo’n 3000 jaar voor Christus voorstellen als een omvangrijke, moerassige regio, geheel gedomineerd door de hoofdstroom van de Rijn, die globaal via het traject van Kromme Rijn en Oude Rijn afwaterde op de Noordzee. Die rivier zag er heel anders uit dan tegenwoordig; hij meanderde sterk en verlegde aanhoudend zijn bedding. Zo’n kleine 1000 jaar voor Christus ontstond de Vecht, waarschijnlijk ter hoogte van het Romeinse fort Fectio (bij Bunnik). In de loop der tijd verschoof het begin van de Vecht naar het westen.

‘Ooit was de Minstroom deel van een woeste waterwereld’

In de twaalfde eeuw bestond de Minstroom al, wellicht dus begonnen als een zijtak van de Vecht. Hoogstwaarschijnlijk volgde de Minstroom daarbij een van de vele oude waterlopen in dit gebied. Wie goed kijkt, ziet in en rond Utrecht tal van restanten van oude waterlopen. Denk aan de rare kronkel in de Oudegracht; die volgt waarschijnlijk ook een oud Rijn-tracé. Idem het tweede deel van de Kromme Nieuwe Gracht. Ook bij de aanleg van de omvangrijke stadsgracht is voor het zuidelijke en zuidoostelijke tracé waarschijnlijk gebruikgemaakt van een oude Rijn-loop.

In de twaalfde eeuw is de Minstroom bedijkt. Wat nu de Zonstraat is en de Abstederdijk waren in de Middeleeuwen de uitvalswegen van de stad. Ze voerden eerst naar de Abdij Oudwijk, een in 1131 gesticht nonnenklooster, en dan verder naar Zeist. Bedijking duidt erop dat er mensen woonden langs de Minstroom, die zich waarschijnlijk toen al bezighielden met tuinbouw.

Hun producten werden met platbodems via de Minstroom naar de stad getransporteerd. Oudwijk was eeuwenlang een tuinbouwgebied, dat deels toebehoorde aan de abdij. De welvarende hoveniers woonden in Abstede, dat een soort voorstad van Utrecht was. De Kromme Rijn werd in 1122 bij Wijk bij Duurstede afgedamd. Hij was toen al enige tijd bezig te verzanden. De Kromme Rijn en de Oude Rijn, beide nogal knullige riviertjes, herinneren aan de oude hoofdstroom die ooit het landschap rond Utrecht domineerde, en die uiteindelijk de oorsprong is van de bescheiden Minstroom. Wie de Minstroom al wandelend volgt, komt ten slotte vrij onverwacht in een zonderlinge, zelfs idyllische enclave midden in de moderne stad Utrecht. De Minstroom versmalt zich daar en langs het riviertje staan mooie, kleine knotwilgen die goed worden onderhouden. Links en rechts zijn nogal ordeloze, maar charmante volkstuinen, die herinneren aan de tuinderijen van weleer.

De wandelaar vraagt zich daar onwillekeurig af hoe het mogelijk is dat dit kleine agrarische eiland de bouwwoede van het expanderende Utrecht heeft overleefd. In de jaren vijftig en zestig leefde bij het stadsbestuur van Utrecht het onzalige idee dat de stad toegankelijk diende te worden gemaakt voor het moderne autoverkeer. Een Duitse deskundige kreeg opdracht een groots plan te ontwerpen. Groots en gruwelijk was het. De stadsbuitengracht – dat wil zeggen de singelrond de stad – moest gedempt worden. Daar zou dan een vierbaans rondweg komen. Op strategische punten zou die aangesneden worden door zogenoemde tangenten, die het autoverkeer van buiten de stad zouden aanvoeren. Een van die indrukwekkende tangenten was gepland ter hoogte van de idyllische enclave van nu. In afwachting bleef het gebied zoals het was. Tegen deze inderdaad krankzinnige plannen – nooit is er zoveel moois verwoest als in de jaren vijftig en zestig – ontstond veel verzet.

Hoewel het gemeentebestuur onbegrijpelijk lang vasthield aan deze onzin, is het er toch niet van gekomen. Slechts in het noordwesten van de stad is een deel van de singel gedempt. Daar kreeg iedereen zo’n vreselijke spijt van dat het onlangs weer water heeft gekregen. Dat prachtige stukje van de Minstroom danken we dus aan de mislukking van de gemeentelijke waanideeën van de jaren vijftig.

De wandelaar komt uit bij de singel, nadat hij even het tracé van de oude spoorbaan heeft gevolgd. Hij kan nu de singel volgen, hetzij aan de buitenzijde, hetzij aan de binnenzijde; het is hoe dan ook een mooi stukje. Daarbij kan hij dan blijven filosoferen over de woeste waterwereld die hier ooit was, en waarvan de Minstroom en dit deel van de singel de restanten zijn.

1131
In dat jaar werd het nonnenklooster Abdij Oudwijk gesticht, ook wel de Sint-Stevensabdij genoemd. In de achttiende eeuw is het klooster opgeheven.

1898
Toen opende het Wilhelminapark. Deze buurt was van oudsher rijk aan boomgaarden en tuinderijen. De grond was vruchtbaar dankzij de Minstroom en de Oude Vecht.

Jaren 60
In de jaren 50 en 60 werd op de plek van de Minstroom een gigantisch tangent gepland om het autoverkeer op te vangen. Dankzij aanhoudend verzet is het nooit gerealiseerd.