Hoewel In de ban van de Ring van J.R.R. Tolkien zich misschien onttrekt aan de voorschriften van de modernistische romankunst, heeft Maarten het ademloos gelezen. Het is een fantastische geschiedenis die fantastisch is beschreven.

Uit Maarten!  2022-4. Bestel losse nummers hier

Het zal in 1957 zijn geweest dat mijn vriend Frank mij attent maakte op een dik boek met de titel In de ban van de Ring, geschreven door J.R.R. Tolkien. Het was het eerste deel van een trilogie die eigenlijk helemaal geen trilogie was. De Engelse uitgever had aanvankelijk zo weinig vertrouwen in de zonderlinge geschiedenis die Tolkien had geschreven, dat hij voorzichtig startte met het eerste deel van het omvangrijke avontuur. Nadat ik dat op aanbevelen van Frank had gelezen, was het smartelijk wachten op de volgende twee delen, waarmee de vertaler – die een prijs kreeg voor zijn inspanningen – kennelijk nog niet klaar was.

Dat het driedelige avontuur gaat over de noodzakelijke, maar risicovolle vernietiging van een machtige ring die de zwarte vorst Sauron de wereldheerschappij zal schenken als hij hem te pakken krijgt, is tegenwoordig algemeen bekend. Dat het ringavontuur onderdeel is van een ronduit fantastische alternatieve sprookjeswereld, wist ik helemaal niet en werd mij pas in de loop van de volgende jaren duidelijk. Die was voor vele lezers een extra attractie, waarin sommigen zich obsessief verdiepten.

Balings

Zover is het bij mij nooit gekomen. Ik heb het befaamde Silmarillion, waarin de complexe schepping en geschiedenis van die alternatieve wereld uit de doeken wordt gedaan, nooit gelezen en ben ook niet van plan dat alsnog te doen. De enigszins geheimzinnige verwijzingen naar een wereld achter de ringgeschiedenis waren mij genoeg. Je wist dat er meer was en dat gaf diepte aan het verhaal.

Dat het boek en Tolkiens fantasiewereld zo beroemd zijn geworden ligt louter aan de uitzonderlijke kwaliteit van dat verhaal. Het is een fantastische geschiedenis die fantastisch is beschreven. Wie het ooit koortsachtig heeft gelezen, vergeet tal van scènes nooit meer en zal diverse onderdelen waarschijnlijk regelmatig hebben herlezen. Van hoeveel enorm dikke boeken kun je dat zeggen?

Ian McKellen als Gandalf en Elijah Wood als Frodo in The Fellowship of the Ring.

Zodra ik vlot Engels kon lezen, heb ik mij een driedelige Engelse luxe-editie aangeschaft. Ik kan dat iedereen die begonnen is met de Nederlandse vertaling aanbevelen. Tot mijn ergernis bleek dat de familienaam Baggins in de Nederlandse vertaling Balings was geworden. Ik begreep uit een cryptische opmerking op Wikipedia dat Tolkien niet te spreken was over de Nederlandse vertaling. Waarom werd niet duidelijk.

Kabouters en racisme

Toen ik zelf literatuur ging lezen en steeds meer mensen leerde kennen die dat ook deden, kwam ik erachter dat The Lord of the Rings in literaire kring een uiterst controversioneel boek was. Niet alleen was het evident geen literatuur, het was ook verdacht: het rook naar kabouters en racisme. Deze controverse bestaat nog steeds, al is mijn indruk dat Tolkien aan de winnende hand is. Wellicht omdat LOTR voortdurend in tal van verschillende landen wordt gekozen als het meest geliefde boek van de vorige eeuw. De controverse vindt natuurlijk zijn oorsprong in het feit dat de geschiedenis van de ring van macht zich volledig onttrekt aan de voorschriften van de modernistische romankunst. De modernistische kunstcritici zijn strenge bewakers van de grenzen van wat wel en wat geen kunst is.

Scène uit The Rings of Power, die is gebaseerd op Silmarillion.

Zodoende hebben zij een exclusieve museale ivoren toren gebouwd waar de toegangsprijzen, zowel letterlijk als metaforisch, vaak te hoog zijn voor het overgrote deel van de rest van de mensheid. O wee als duidelijk wordt dat een roman, een schilderij of wat dan ook, zich ophoudt buiten de grenzen van het modernistische kunstterritoir.

Er waren overigens tal van literaire autoriteiten die LOTR wel een fantastisch boek vonden. Mijn indruk is dat mensen die het boek hebben gelezen voor zij hadden geleerd wat ‘goede smaak’ is, zich het veel meer hebben toegeëigend dan mensen die het pas tot zich namen na een solide culturele opvoeding.

Rare jurken

Ik moet onvermijdelijk iets zeggen over de ongekend succesvolle monsterfilms die naar aanleiding van Tolkiens grootse avontuur zijn gemaakt. Ik had mij aanvankelijk voorgenomen die films niet te zien, bang als ik was dat ze mijn eigen beelden, gevormd door lezing van het boek, zouden verdringen. Ik ben toch gaan kijken en heb gemengde gedachten.

Essentiële onderdelen van het boek zijn weggelaten, laat ik daarmee beginnen. Ik denk aan Tom Bombadil. Het Kwaad ziet er in de films goed uit. De zwarte ruiters zijn overtuigend en de scènes in Moria, het voormalige dwergenrijk, zijn meesterlijk gedaan.

Mocht u nooit het boek hebben gelezen, doe dat dan zo spoedig mogelijk.

Frodo vond ik niet sterk, het staal in zijn karakter komt er niet uit. De belangrijke vrouwenfiguren, Arwen en Galadriel, vond ik niet om aan te zien – niet meer dan jonge vrouwen in rare jurken. Dat geldt ook voor de ‘gezellige’ Hobbitwereld in The Shire. Het Goede komt, kortom, niet uit de verf. Mocht u wel de films hebben gezien, maar nooit het boek hebben gelezen, doe dat dan zo spoedig mogelijk. Maak uw eigen film!

Op Amazon Prime is er nu ook The Rings of Power, de duurste tv-productie ooit gemaakt. Ik kijk daar nogal afstandelijk naar. Het beeld is prachtig, maar het verhaal – een soort studentenuittreksel van Silmarillion – hangt als los zand aan elkaar. Als u een niet al te kritische kijker bent die zich niet aanhoudend afvraagt: hoe zit dat eigenlijk?, kunt u er best plezier aan beleven. Het is weer eens wat anders dan het obligate drugsepos.

Ik ga The Lord of the Rings voor de zoveelste keer herlezen!