Uit Maarten! 2021 – 3. Bestel losse nummers hier

Als ik over ‘leerrechten’ begin, aan welke bewindspersoon denkt u dan? Gaat het om: (a) Wim Deetman; (b) Ronald Plasterk; of (c) Mark Rutte? Tip: in geval van twijfel bij multiple choice altijd het laatste antwoord kiezen. Inderdaad, het gaat om staatssecretaris van Onderwijs Mark Rutte. Die kwam in 2005 met een belangrijke hervorming voor het hoger onderwijs: voortaan had iedere student recht op vijfenhalf jaar studie – de ‘leerrechten’.

Elk collegejaar opnieuw kon de student beslissen bij welke instelling hij een jaar onderwijs zou inkopen. Het bijbehorende bedrag gireerde de overheid naar de instelling. Ontevreden over colleges of tentamens? Geen probleem, gewoon switchen naar een andere instelling. De student als klant-in- opleiding, dat was het principe.

De leerrechten schoten me onlangs weer te binnen toen ik een artikel tegenkwam onder de kop ‘Hoe werk je de klantreis uit van toekomstige studenten?’. Hé, een handige routebeschrijving naar de campus, was mijn eerste reactie. Maar nee, de klantreis ofwel customer journey, slaat op de strategie om scholieren naar je hogeschool of universiteit te lokken. En een béétje up-to-date service-oriented instelling hanteert dan natuurlijk het see-think-do-care-model, blogs met killer content, influencers en tangibles. Lees: een opgeleukte campus of horecarijke binnenstad.

Akkoord, dit soort managementtaal geeft jeukbultjes, maar ergens is het wel logisch dat universiteiten en hogescholen concurreren om studenten. Waarom zouden ze deze doelgroep niet als klant zien? Hoe dan ook hebben opeenvolgende kabinetten het marktdenken als heilzaam gepropageerd.

Alles goed en wel, maar studenten zijn helemaal geen klanten. Punt. De band tussen een student en zijn onderwijsinstelling is sui generis: een waarde op zichzelf. De student is geen cliënt, net zomin als hij collega is.

Studenten gaan vrijwillig een hiërarchische verhouding aan. Ze zoeken kennis. Of zoals historicus Thomas von der Dunk opmerkte: ‘Waarom Voltaire meer te melden had dan Fortuyn zal velen daarom pas gaandeweg duidelijk worden.’ Deze hiërarchische verhouding vraagt aan beide kanten een zekere nederigheid en verdraagzaamheid. De ingebakken asymmetrie is echter essentieel.

Het klantparadigma is ingegroeid in het onderwijssysteem. Als een teennagel. In 1909 bedacht de Britse zakenman Harry Selfridges het beroemde adagium dat de klant altijd gelijk heeft. Klantvriendelijkheid stond in zijn warenhuis voorop. Maar de universiteit is geen warenhuis en studenten hebben niet altijd gelijk. Sowieso zal de neiging bestaan om de klanten ter wille te zijn en de eisen te verlagen. Dan verwordt hoger onderwijs tot een graaidoos met de leukste presentjes, waarmee instellingen met allerlei kunstjes om aandacht van de student bedelen. Een tevreden klant komt immers terug en maakt zijn vrienden lekker. Een hoger rendement op papier kan echter evengoed op lagere normen duiden. Eelco Runia maakte twee jaar geleden gehakt van de universitaire verantwoordingshysterie in zijn academische noodkreet Genadezesjes.

Socrates had een broertje dood aan collega’s die geld vroegen

De Amerikaanse antropoloog Peter Wood vroeg zich ironisch af wat er gebeurd zou zijn als Socrates op de Atheense agora was geconfronteerd met het klantparadigma. Stel dat zijn leerling Glaucon het eindeloze gefilosofeer moe was geworden: ‘Klein momentje, Socrates, we kletsen hier lekker weg, maar ik zie de toegevoegde waarde niet helemaal. Als klant kan ik mijn De student is geen klant waar natuurlijk ook elders zoeken, genoeg keus op – excuseer de woordspeling – de markt hier. Ik waarschuw maar even. En o ja, mag ik de college – aantekeningen? Graag uitgewerkt op hoofdlijnen, want al die details houden maar op.’

Naar Socrates’ hypothetische antwoord kunnen we slechts gissen. Waarschijnlijk zou diens afkeer van fysiek geweld Glaucons leven hebben gered. Trouwens, Socrates had een broertje dood aan collega-filosofen die geld vroegen voor hun diensten. Dan gingen ze hun studentklanten maar naar de mond praten. Voor Socrates zou ‘studententevredenheid’ een wezensvreemd begrip zijn geweest.

Maar waarom blijft de studentklant-als-koningfilosofie zo populair? Jacco van Uden van de Haagse Hogeschool had wel een aansprekende verklaring. Modern managementdenken reduceert elke vorm van complexiteit tot een overzichtelijk en dus te managen vraagstuk: ‘Winstgevende klanttevredenheid, beste mensen, dat is de bottomline.’ Maar ‘goed onderwijs’ is een eindeloos ingewikkeld concept, nauwelijks te operationaliseren, een broedplaats voor dilemma’s. Onderwijs aan universiteiten en hogescholen heeft nu eenmaal waarde van zichzelf. Het is geen product, dienst of afgeleide activiteit. Tegenwoordig lijkt dat hoger onderwijs echter een economisch goed. Je doet het erbij, naast werken en recreëren.

Studenten zijn nog niet geoutilleerd om werkelijk als consumenten inhoudelijk kwaliteitsverschil tussen universiteiten te kunnen beoordelen. Hun eigen inzet en intelligentie zijn cruciaal voor het resultaat. Bij een beroerde student helpt uiteindelijk ook een gratis Socrates niet meer.

Christ Klep is militair-historicus, defensiespecialist, publicist en gastdocent op verschillende universiteiten

Op de hoogte blijven van de actualiteiten en meer scherpe analyses en artikelen lezen?
Word abonnee van Maarten! of schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief.