Politieke partijen zijn nu al op zoek naar raadsleden voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2026. Maar dat gaat soms moeizaam. ‘Het raadslidmaatschap kost veel tijd, levert weinig op en als je niet uitkijkt, word je ook nog uitgescholden.’

Uit Maarten! 2024-4. Bestel losse nummers hier of word abonnee

Voor de gemiddelde Nederlander is 18 maart 2026 een onbeduidende woensdag in een nog verre toekomst. Maar voor de buffelende campagneleiders van talloze landelijke en lokale politieke partijen is de datum in steen gebeiteld. Die dag gaan de stembussen open in de 342 gemeenten die Nederland telt. Nu al worden kandidaten gescout voor de negenduizend vacatures voor raadsleden die elke vier jaar gevuld moeten worden. Wat dan niet gelegen komt, is een nieuwsbericht als dat van de Amsterdamse omroep AT5 afgelopen oktober: 71 procent van de 45 Amsterdamse raadsleden heeft te maken met bedreigingen, intimidatie en andere vervelende oprispingen uit de samenleving. Twaalf procent van deze raadsleden deed weleens aangifte. Bezet je een raadszetel in Amsterdam, dan heb je een dikke huid nodig. ‘

Dat maakt het lastig voor alle partijen, want die willen over een goed jaar met een leuke kandidaten lijst op de proppen komen,’ reageert Hanneke Willemstein, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden en zelf tien jaar raadslid namens een lokale partij in de kleine Noord- Brabantse gemeente Alphen Chaam. ‘Hoe overtuig je mensen om iets naast hun werk te doen dat én heel veel tijd kost én weinig geld oplevert, terwijl je ook nog wordt uitgescholden als je niet uitkijkt. Dat is geen goed verkoop praatje, toch?’

Bezet je een raadszetel in Amsterdam, dan heb je een dikke huid nodig

In diezelfde maand oktober zat Willemstein als boegbeeld van de belangenvereniging voor raadsleden in een gespreksruimte met Judith Uitermark, oud-gemeenteraadslid van Haarlem en nu de minister van Binnenlandse Zaken. Uitermark moet iets doen om de aantrekkelijkheid van het raadslidmaatschap te vergroten. De Tweede Kamer heeft dat bepaald in een unaniem aangenomen motie. De Kamer eist van de minister dat ze iets doet aan de hoge werkdruk in de gemeenteraden.

De werkdruk is inderdaad toegenomen, zegt Willemstein. Eén reden is dat tien jaar geleden het zogeheten sociale domein, zoals de jeugd- en ouderenzorg, gedecentraliseerd werd. Deze dossiers gingen – inclusief bezuinigingen – van het Rijk naar de gemeenten. Tegelijkertijd benadrukt ze dat raadsleden soms veel tijd kwijt zijn aan ‘Den Haagje spelen’. Oftewel: net zo polariserend politiek bedrijven als de Kamerleden in Den Haag. ‘Als je ziet hoeveel tijd er verloren gaat met wissewasjes en dingetjes, en gepraat over onszelf. Kies als raadslid je prioriteiten.’

Zelf wenst ze met name betere randvoorwaarden voor het raadswerk, zoals een modernisering van de verlof- en vervangingsregeling. Een ziek raadslid kan zich vier maanden betaald laten vervangen. Maar wat doe je in geval van een burn-out of als je moet mantelzorgen? ‘Voor langer verlof bij een burn-out ben je afhankelijk van je griffier en de welwillendheid van je burgemeester. Dat zou niet van mensen moeten afhangen. Het is allemaal zo flexibel als een loden deur.’

Nog zoiets: cao’s bevatten soms de mogelijkheid van ‘politiek verlof’ voor bijvoorbeeld raadswerk. ‘Maar geen mens weet dat’, zegt Willemstein. ‘Dat zijn zaken die echt simpeler en soepeler mogen. Het raadslidmaat schap moet ook aantrekkelijk zijn voor mensen met een fulltime of bijna fulltime baan. Je wilt graag een divers samengestelde raad. Maar het profiel van veel raadsleden is: gepensioneerd of student.’

Lichte handicap

Politicoloog Hans Vollaard, onderzoeker aan de Universiteit Utrecht, houdt enquêtes onder kiezers en politieke ambtsdragers. Hij constateert dat zorgen over de gemeenteraden niet nieuw zijn. Als hij de huidige resultaten met die van de afgelopen decennia vergelijkt, vraagt hij zich af of het nu echt zoveel erger is dan vroeger. ‘Het is lastig te bepalen waar het idee vandaan komt dat het zo slecht gaat met raadsleden. In Frankrijk hebben ze daar een mooi woord voor: “declinisme”, het gevoel dat alles minder wordt. Ik wil niet zeggen dat alles goed gaat, maar ik laat me geen crisis aanpraten over het verval van de democratie. Er zijn serieuze zorgen, maar die zijn er altijd geweest en die hóren ook bij een democratie. Democratie is een voortdurende strijd om ervoor te zorgen dat alle belangen worden afgewogen en uitgevoerd. Politiek is altijd gedoe.’

Een reden voor Vollaards betrekkelijke optimisme is de Basismonitor Politieke Ambtsdragers waarvoor hij onlangs een enquête hield onder burgemeesters, wethouders en raadsleden. ‘Daaruit komt naar voren dat ze hun werk met groot plezier doen. Raadsleden gaven het gemiddeld een 7,3, wethouders een 7,8 en burgemeesters een 8,2. Dat is belangrijk, omdat werkplezier het sterkst samenhangt met de vraag of iemand wil stoppen.’ ‘Daarnaast zien we dat ze over het algemeen best tevreden zijn over het functioneren van de lokale democratie en over de mogelijkheden van gemeenten om problemen aan te pakken. Ook dat is belangrijk, want mensen worden vooral politiek actief omdat ze iets willen bijdragen aan de samenleving.

Eén groep is duidelijk minder positief, en dat zijn de raadsleden uit de oppositie. Dat is niet verwonderlijk, want die zitten toch wat minder aan de knoppen. En ook dat is niet nieuw.’ ‘Als we de raadsledenenquête uit 1994 erbij pakken, zien we hetzelfde beeld,’ aldus Vollaard. ‘Ook toen was men superbezorgd over de kwaliteit van de raad. Het is juist goed dat die zorgen er steeds zijn, want de raad is een lekenbestuur: het zijn mensen die het naast hun baan of werk als mantelzorger doen. Zij moeten elke keer het gevecht aangaan om het vak in hun vingers te krijgen, om tegenwicht te kunnen bieden aan wethouders en burgemeesters die meer ervaring hebben.’

Vollaard vindt het ook niet opmerkelijk dat de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden de indruk heeft dat veel partijen tegenwoordig harder moeten werken om een goede kandidatenlijst op te stellen. Lijstduwers zijn er altijd genoeg, maar mensen die daadwerkelijk vier jaar lang een raadszetel willen niet. Her en der verdwijnen partijen uit de gemeente politiek om de simpele reden dat ze te weinig kandidaat-politici weten te enthousiasmeren. ‘Het blijft een markt,’ zegt hij. ‘Misschien is een bepaalde partij niet populair meer. Dat is democratie. Het is niet per se een signaal van grote politieke Verdrossenheit, dat niemand er meer zin in heeft. Partij voor de Dieren en BBB zijn de levende bewijzen dat je met een ander geluid mensen kunt mobiliseren en interesseren om actief te worden.’

Contactmomenten

Die BBB, de grote winnaar van de Provinciale Statenverkiezingen in 2023, neemt op 18 maart 2026 voor het eerst deel aan de gemeenteraadsverkiezingen. De ambitie is om in maximaal vijftig kansrijke gemeenten mee te doen. Campagneleider Tjeu Berlijn is zelf fractievoorzitter voor Hart voor Medemblik, in de gelijknamige Noord-Hollandse gemeente aan het IJsselmeer. Aan het begin van zijn carrière in de gemeentepolitiek was Berlijn raadslid namens de VVD. Daar voelde hij zich toch niet thuis, waarna hij met anderen een nieuwe partij oprichtte. Die werd met zes zetels de grootste in de raad.

Zelf heeft Hart voor Medemblik geen probleem de lijst voor de komende verkiezingen te vullen, zegt Berlijn. De crux, in zijn ogen, is om zichtbaar te zijn. ‘Wij hebben een continue campagne op de socials. Onze gemeente bestaat uit zestien do pen en een stad. We gaan alle plaatsen langs. Morgen lopen we bijvoorbeeld weer door de wijken met flyers en met boekjes om aantekeningen te maken als we met mensen in gesprek gaan. Door die gesprekken raken ze geïnteresseerd in onze partij.’

‘Drie van onze zes raadsleden zijn actief geworden door een verkeersactie die we hebben gehouden. Er waren in onze gemeente veel klachten over verkeersproblemen. Wij hebben toen een laser gun van Veilig Verkeer Nederland geleend en aangekondigd: meld je straat aan, dan meten wij daar de snelheden. We kwamen de meest bizarre verhalen tegen, van mensen die al zeven of tien jaar bezig waren met de gemeente, maar van het kastje naar de muur werden gestuurd en toen zijn afgehaakt. Die mensen komen vervolgens op een borrel die wij organiseren. Het gaat erom constant te investeren in dat soort contactmomenten.’

Vanwege zijn bravoure in Medemblik vroeg BBB-partij voorzitter Erik Stegink aan Berlijn om zich ook voor de boerburgerpartij in te zetten. Aanvankelijk wilde BBB in 2026 meedoen in alle gemeenten waar de partij 7 procent van de stemmen haalde bij de laatste Tweede Kamer- en Europese verkiezingen. Dat zijn er 142. Maar als elke lijst zeven serieuze kandidaten zou moeten hebben zoals de partij wil, had Berlijn meteen een hondsmoeilijke taak.

Dus wordt nu gemikt op een kleiner aantal gemeenten. Er is een oproep voor kandidaten gedaan onder de 13.000 leden van de partij, wat ongeveer 900 mensen opleverde. Later volgt nog een oproep buiten de partij. Maar die eerste ronde gaf meteen zicht op de gemeenten waar BBB populair is én waar vol doende kandidaat-raadsleden zijn, vertelt Berlijn. ‘Dan zie je een gemeente als Raalte erbij staan. Maar in bijvoorbeeld Opmeer, toevallig een buurgemeente van Medemblik waar we steady 15 procent scoren, blijken mensen niet bereid actief te worden. Dat kan zijn omdat er een goede lokale partij zit, die hun belangen al behartigt. We kunnen daar wel een BBB gaan opzetten, maar heeft dat dan zin?’ Volgend jaar zijn de selectierondes, sollicitatiegesprekken en trainingen. Als de lijsten in de zomer van 2025 rond zijn, worden gezamenlijk de verkiezingsprogramma’s geschreven. ‘In oktober moet alles klaarstaan: dan hebben we de campagneplannen, de verkiezingsprogramma’s, de flyers.’

Een partij als Volt weet nog niet in hoeveel gemeenten ze straks zal mee doen, vertelt campagneleider Bregje Notenboom. Volt deed al eerder mee aan raadsverkiezingen. Toen voor tien gemeenteraden, waarin ze stuk voor stuk terechtkwam. Het ging zonder uitzondering om steden, zoals Amsterdam, Rotterdam, Delft, Zwolle, Den Bosch, Eindhoven en Maastricht.

Koffietjes drinken

De campagne is goeddeels decentraal opgezet. ‘We hebben tien lokale afdelingen, en zijn er vier aan het opbouwen,’ zegt Notenboom. ‘Momenteel komen de lokale afdelingen twee wekelijks bij elkaar met hun coördinatoren en besturen om te overleggen over waar we mee gaan doen. Ook kijken we wanneer een team klaar is om mee te doen. Dan zie je dat sommige afdelingen een lijst van acht gemeentes hebben en sommige een lijst van drie. Dat verschilt dus erg.’ Volt telt tweeduizend partijleden meer dan BBB. Elk nieuw lid wordt kort na aanmelding opgebeld om te polsen of er meer in zit dan een papieren lidmaatschap. ‘Aan de hand van die belletjes worden veel koffietjes gedronken, of wandelingen gemaakt om mensen te spreken over wat ze zouden willen.’ Om elke goede kandidaat moet worden gevochten, lijkt het wel.

‘Democratie is helemaal niet leuk, maar wel belangrijk’

Volt maakt het zich niet makkelijker door evenveel vrouwen als mannen op de lijst te willen. In 2021 zag de partij op het laatste moment af van deelname aan de raadsverkiezingen in Groningen, omdat één kandidaat-raadslid zich had bedacht. Hans Vollaard onderstreept nog eens dat het ook vroeger zwoegen was om een goede kandidatenlijst samen te stellen voor de raadsverkiezingen. Wel zal meespelen dat nu veel meer huishoudens uit tweeverdieners bestaan. Daardoor is het een stuk minder makkelijk als één van de twee meerdere avonden in de week naar urenlange vergaderingen moet. Maar tóch, besluit de onderzoeker: ‘Democratie gaat gepaard met allerlei problemen en zorgen. Dat hóórt nou juist. Het is strijd en het is gedoe, en het is mobiliseren. Dat is hartstikke vermoeiend. Democratie is helemaal niet leuk, maar wel belangrijk.’

Dat vindt Hanneke Willemstein van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden te simpel: ‘De meeste raadsleden vinden het raadswerk wel leuk. Wat ik vervelend vind aan de woorden van Vollaard is dat die niet helpen het tij te keren: op deze manier enthousiasmeer je mensen niet voor de lokale politiek, integendeel. Het is van belang dat een gemeenteraad een afspiegeling is van de samenleving. Dat bereik je niet door te hameren op de nadelen en negatieve kanten van het raadslid maatschap.’ Zo blijft het raadslidmaatschap een belangrijke, maar soms ondankbare functie in het politiek bestel. Toch zullen ook voor de komende verkiezingen de kandidaten lijsten weer vollopen. Wie iets wil veranderen in Nederland, heeft daar wat voor over.