Hoe beoordeel je een man die krankzinnige vervoermiddelen promoot, maar ook raketten verticaal kan laten landen? Techtycoon Elon Musk lijkt een vat vol tegenstrijdigheden, maar heeft in werkelijkheid zijn imago prima op orde.

Uit Maarten 2021-3. Bestel losse nummers hier

In 2018 raakten twaalf jongeren opgesloten in een door regenval volgelopen grot in Thailand. Technologieondernemer Elon Musk bleef niet op zijn handen zitten en bood hulp aan: hij verklaarde te beschikken over een miniduikboot die de jongeren uit de grot zou kunnen bevrijden. Hulpverlener ter plaatse Vernon Unsworth zag er vooral een publiciteitsstunt in en wees het aanbod af. Dat kwam hem duur te staan. ‘Die Unsworth,’ zo twitterde Musk, ‘is een alleenstaande witte kerel die al 30 of 40 jaar naar Thailand reist, en die naar Chang Rai is verhuisd voor een kindbruidje van 12 jaar oud. Die stad staat erom bekend pedofielen aan te trekken.’

Oeps. Dat zijn woorden die je verwacht van een reaguurder op GeenStijl, niet van een van de grootste zakenmensen op aarde, wiens woorden aandelenkoersen kunnen laten pieken of zakken.

Het incident stond niet op zich. In september 2018 trad Musk maar liefst twee uur lang op in de veelbeluisterde podcast van Joe Rogan. Toen de tycoon daar een hijs nam van een forse joint, kelderde het aandeel van Musks automerk Tesla. De krant The Washington Post zag er een teken in van ‘Musks toenemende instabiliteit’ en het blad Fortune vreesde dat de Amerikaanse luchtmacht geen contracten meer zou willen afsluiten voor lanceringen door Musks ruimtevaartbedrijf SpaceX. Maar volgens Musk zelf was er niets aan de hand: ‘Ik rook geen marihuana. Iedereen die de podcast heeft gezien begrijpt dat ik geen idee heb hoe je marihuana moet roken.’

De technologierevolutie heeft al een heleboel vreemde kostgangers opgeleverd, maar hun gemene deler was immer de jacht op aandeelhouderswaarde. Als je in een Musk-bedrijf investeert, hoef je je geen illusies te maken over dividend: dat komt er niet. Musk is in zijn eigen ogen namelijk geen zakenman, maar een man met een missie. Hij wil de aarde redden, en daarnaast voor de zekerheid van de mensheid een ‘multiplanetaire soort’ maken. Voordat hij met pensioen gaat, wil hij op Mars een stad hebben gesticht waar ten minste een miljoen mensen wonen.

Dat lijkt een absurd doel. Na de laatste maanlanding in 1972 heeft geen mens verder gereisd dan naar een lage baan om de aarde: het internationale ruimtestation ISS bevindt zich op circa 400 kilometer hoogte. De complete bevolking van de ruimte bedroeg tijdens het schrijven van dit artikel dertien mensen: tien in het ISS en drie in het Chinese ruimtestation Tiangong. Twaalf mensen liepen ooit op de maan, en niemand op Mars. De ambitie om binnen enkele decennia een stad ter grootte van Brussel op die planeet te bouwen lijkt dus krankzinnig. Dat, in combinatie met zijn grillige gedrag, rechtvaardigt dus zeker de vraag: is Elon Musk een gek of een genie?

Verlegen nerd

Voor dat laatste pleiten zijn zakelijke successen. Zijn eerste miljoenen verdiende Musk in 1999, toen hij samen met anderen de website Zip2 wist te slijten aan computerbedrijf Compaq. In 2002 ontving hij meer dan 100 miljoen dollar voor zijn belang van 11,7 procent in de online betaaldienst PayPal, dat in handen kwam van eBay. Een deel van dat geld investeerde hij in het door Martin Eberhard en Marc Tarpenning in 2003 opgerichte autobedrijf Tesla. In 2008 greep Musk er de absolute macht en gooide hij de oprichters eruit. In 2009 liet hij zelfs door de rechter vastleggen dat hij medeoprichter was van het bedrijf. De media nemen dat sindsdien klakkeloos aan. Ethisch hoogstaand? Zeker niet. Geniaal? Nou, het heeft de aandeelhouders in elk geval geen windeieren gelegd. De beurskoers gaat al jaren door het dak.

Musks relatie met de media is sowieso een fenomeen waar nog de nodige proefschriften over zullen verschijnen. Op het eerste gezicht vertoont de tycoon het anticharisma van een wereldvreemde nerd. Zijn haar zit gek, zijn T-shirt is te strak, en nerveus schokkend met zijn schouders stottert hij zich door media-optredens heen. Op het beeldscherm komt Musk aldus over als de prototypische geek: de ietwat timide technologie-expert die niettemin het beste met de wereld voorheeft.

Financieel is Musk herhaaldelijk door het oog van de naald gekropen

Maar mensen die hem werkelijk ontmoet hebben, schetsen een ander beeld. ‘Musk kwam opdagen met leren schoenen, designerjeans en een geruit overhemd,’ aldus Ashlee Vance in zijn boek Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future. ‘Musk is 1,85 meter lang, maar iedereen die hem kent, zal bevestigen dat hij veel groter oogt. Hij is bovendien absurd breedgeschouderd, stevig en gevuld.’

‘Musk had me uitgenodigd voor een soort van onderhandeling,’ zo vervolgt hij. ‘Achttien maanden eerder had ik hem op de hoogte gebracht van mijn plannen om een boek over hem te schrijven, en hij had me laten weten dat hij niet zou meewerken. Dat stak mij, maar wakkerde ook mijn journalistieke instinct aan: dan maar zonder hem. Uit zijn bedrijven waren heel veel mensen weggelopen, en ik kende ook al veel van zijn vrienden. Nadat ik zo’n 200 van deze mensen had gesproken, belde Musk mij thuis op met de mededeling dat de situatie twee kanten op kon gaan. Hij kon mij het leven erg moeilijk gaan maken, zo zei hij, of hij zou alsnog meewerken. De voorwaarde was dan dat hij het boek vóór publicatie zou kunnen inzien, zodat hij er voetnoten aan zou kunnen toevoegen.’

Dat klinkt bepaald niet als de verlegen geek die Musk zo graag in publieke optredens neerzet, en het klinkt andermaal niet alsof hij gek is. Hij houdt het roer van zijn imago blijkbaar krachtig in handen.

Devote aanhangers

Dat imago is dan ook van vitaal belang. Want om zijn grote ambities waar te maken heeft hij altijd heel veel geld nodig gehad. Het is dus nodig dat investeerders in hem blijven geloven. Tot nu toe doen ze dat. Ook dient hij overheidsfunctionarissen om zijn vinger te winden, aangezien met name zijn ruimtevaartactiviteiten voor een groot deel op subsidies draaien. Ook dit lukt hem uitstekend. Musk mag dan tegenwoordig een van de rijkste mensen op aarde zijn, maar financieel is hij herhaaldelijk door het oog van de naald gegaan.

Ondanks het vertrouwen dat hij onder geldschieters geniet, roept geen enkele andere tycoon zoveel tegengestelde gevoelens op. Musk beschikt over een grote schare devote aanhangers die zich op sociale media luid laten horen. Deze bewonderaars, veelal romantici die terugverlangen naar het Apollo-tijdperk, beschouwen Musk als een grootse visionair die keer op keer gevestigde, vadsige en gecorrumpeerde technologiebedrijven onderuit weet te halen. Musk heeft hen een kolonie op de planeet Mars beloofd.

Musk behoort niet tot de oprichters van Tesla, maar maakte het autobedrijf wel ongekend succesvol.

Minder talrijk, maar zeker even fel, zijn Musks critici. Een van de bekendste is de Britse wetenschapper Phil Mason, beter bekend onder zijn YouTube-naam Thunderf00t. Zijn kanaal heeft bijna een miljoen abonnees. Mason beschouwt Musk in de eerste plaats als een snake oil merchant: een verkoper van illusies. Opmerkelijk genoeg ging het in 2020 gereanimeerde tv-programma Spitting Image daarin mee door Musk, samen met een vanuit de toekomst teruggereisde versie van zichzelf, te laten zingen: ‘I’m a con man. May be I’m a god, zooming ’round the planet in my hyperlooping pod’ (‘Ik ben een oplichter. Of misschien wel een god die rond de aarde zoeft in zijn hyperloop-pod’).

Dat de hyperloop in dit verband genoemd wordt, is terecht. Want een van de merkwaardigste karaktertrekken van Musk is dat hij enerzijds technologische doorbraken daadwerkelijk realiseert, terwijl hij anderzijds totaal onrealistische voorstellen doet. Zo heeft hij herhaaldelijk verklaard een elektrisch vliegtuig te willen ontwerpen dat sneller vliegt dan het geluid, en verticaal kan opstijgen en landen. De enige reden waarom hij dat niet doet, zo zegt hij dan, is dat hij het daar te druk voor heeft. Maar iedereen die iets van luchtvaart af weet, kan in anderhalve minuut uitleggen waarom een dergelijk toestel met de huidige technologie volstrekt onmogelijk is.

Levensgevaarlijk

Bekender, en beruchter, is de hyperloop. In 2013 kondigde Musk met de nodige bombarie aan dat hij een oplossing had gevonden om grote bevolkingscentra op een supersnelle manier met elkaar te verbinden, namelijk via een soort van buizenpost voor mensen. De 58 pagina’s lange beschrijving van dit systeem is nog altijd te downloaden vanaf de website van Tesla. In dit document bestaat de hyperloop uit een buis waarin een bijna-vacuüm heerst. Het voertuig, de pod, zuigt aan de voorkant de zeer ijle lucht aan om deze er aan de bodem weer uit te persen, waardoor de pod gaat zweven. ‘Er is niks ingewikkelds aan,’ aldus Musk destijds tegen een niet al te snuggere CNN-verslaggever. ‘Het is gewoon een buis met een airhockey-tafel erin.’

Musk verklaarde opnieuw dat hij het te druk had om de hyperloop zelf te ontwikkelen, en dat hij het idee daarom gratis aan de wereld ter beschikking stelde. Dat het concept in werkelijkheid al meer dan een eeuw oud was, weerhield allerlei types er niet van zich op deze ‘nieuwe’ transportsector te storten – onder wie de onvermijdelijke Richard Branson. De hyperloop droeg immers het stempel van Elon Musk, en daarmee kun je bij investeerders en subsidieverstrekkers voor den dag komen.

Met zijn hyperloop zet Musk mensen op het verkeerde been

Ondertussen legden mensen als Phil Mason het concept op de pijnbank. Dat is nauwelijks een metafoor, want Mason probeert dingen graag uit in zijn lab. Het aanzuigen van lucht in een bijna-vacuüm werkt niet, zo toonde hij experimenteel aan. Musks hyperloop was dus fysiek onmogelijk, net zoals diens supersonische vliegtuig met elektrische motoren. Daar kwamen de kersverse hyperloop-ondernemers ook snel achter. Gelukkig bestond er al decennialang een andere manier om pods te laten leviteren: de magneetzweefbaan. Alle hyperloop-start-ups, waaronder het Delftse Hardt Hyperloop, hebben deze bewezen techniek inmiddels omarmd.

Mason weigerde zijn slopershamer echter terzijde te leggen en pakte het volgende geloofsartikel van de hyperloop aan: het vacuüm. De afwezigheid van atmosferische wrijving maakt het immers mogelijk dat de pods snelheden tot wel 1200 kilometer per uur kunnen halen. Maar is het wel mogelijk een buis van honderden tot duizenden kilometers lang vacuüm te pompen en te houden? En wat gebeurt er als er – per ongeluk of met opzet – een gat of scheur in de buis ontstaat? Mason wist inderdaad aannemelijk te maken dat de lange hyperloopbuizen vrijwel onmogelijk luchtdicht kunnen worden gehouden, en dat het transportsysteem inherent levensgevaarlijk zou zijn. Hij gelooft dan ook niet dat er ooit een hyperloop gebouwd zal worden.

Musk zelf – en dat is een veeg teken – heeft het nooit meer over de hyperloop en investeert er voor zover bekend geen geld in. Maar het blijft de vraag waarom hij publiekelijk zijn nek uitstak voor dit malle idee. Geloofde hij er werkelijk in, of betrof het een geestig experiment (‘Wedden dat ik ze alles op de mouw kan spelden’)?

Musk versterkte de laatste tijd zijn con man-imago met onbesuisd Twitter-gedrag, dat de koersen van zowel het aandeel Tesla als de Bitcoin deed beven. Daar staat tegenover dat hij steeds beter kwam te liggen bij twee zeer prominente organisaties: de NASA en het Pentagon. Want als hij ergens goed in is gebleken, dan zijn het raketten. Toen Musk in 2002 het ruimtevaartbedrijf SpaceX oprichtte, gaf niemand er een stuiver voor. Logisch, want alle ruimtevaart-start-ups gingen destijds failliet voordat ze ook maar een vuurpijl de ruimte in hadden geschoten.

Ruimtevaartimperium

Maar SpaceX wist in 2008 een eerste raket, de Falcon 1, in een baan om de aarde te brengen. Dat leverde een NASA-contract van 1,6 miljard dollar op, waarmee het bedrijf de succesvolle Falcon 9-raket en het ruimtevrachtschip Dragon kon ontwikkelen. In 2015 vertoonde Musk een door velen onmogelijk geacht huzarenstukje door de eerste trap van een Falcon 9 heelhuids op Cape Canaveral te laten terugkeren. In 2017 lanceerde SpaceX voor het eerst zo’n gebruikte trap opnieuw. Inmiddels lanceert het bedrijf, met de zegen van de NASA, zelfs astronauten in gebruikte raketten en capsules. Let wel: SpaceX is nog steeds de enige organisatie ter wereld die dit vermag – Boeing en Lockheed kunnen het niet, de Russen en de Chinezen kunnen het niet. Maar dankzij Musk is iedereen het er inmiddels over eens dat hergebruik de heilige graal is voor de ruimtevaart.

Musk maakte van Tesla het Apple van het asfalt

Geen wonder dat Musk ondanks al zijn scheve schaatsen een enorm prestige geniet. Een prestige dat hij hoopt te verzilveren in zijn volgende megaproject: Starship. Deze grootste raket ooit is bedoeld om de planeet Mars te koloniseren, maar moet ook goede diensten gaan bewijzen in de ruimte rondom de aarde. Het 120 meter hoge gevaarte wordt ontworpen om na een korte inspectie meteen opnieuw te worden gebruikt, net zoals een modern verkeersvliegtuig. Dit is op z’n zachtst gezegd ambitieus, omdat de tweede trap van de raket bij terugkeer de atmosfeer raakt met een snelheid van 27.000 kilometer per uur. Om dan niet te smelten van de wrijvingshitte is, Net als bij de spaceshuttle is het ingewikkeld om dan niet te smelten van de wrijvingshitte,  en het vereist een fragiel soort keramisch hitteschild. Daar komt bij dat Musk deze rakettrappen desgewenst ook in de ruimte wil kunnen bijtanken om ze door te laten vliegen naar de maan en Mars. Op Mars wil Musk trouwens een brandstoffabriek bouwen om de raketten weer vol te tanken voor de terugvlucht naar de aarde.

Te krankzinnig om serieus te worden genomen? Blijkbaar niet. Want tot verbijstering van velen maakte de NASA dit voorjaar bekend Starship te verkiezen als het toestel dat in 2024, of niet lang daarna, de eerste vrouw op de maan moet neerzetten. En in juni liet het Pentagon weten Starship te zien zitten als een middel om heel snel vracht af te leveren op moeilijk toegankelijke plekken, waar ook op aarde. Want omdat Starship verticaal kan landen, is er geen vliegveld nodig.

SpaceX slaagt er in 2016 in om de eerste trap van een Falcon 9-raket na de lancering weer veilig te laten landen.

De Amerikaanse overheid vindt Musk dus geen gek. Zijn belangrijkste critici lijken dat evenmin te vinden. Met zijn hyperloop zet hij mensen op het verkeerde been en inspireert hij laaienlichters en zakkenvullers. Met zijn Mars-verhalen paait hij romantici die terugverlangen naar de Right Stuff. Hij weet ongetwijfeld dat de eerste landing op de rode planeet veel langer op zich zal laten wachten dan hij voorspiegelt, maar ondertussen bouwt hij aan het grootste ruimtevaartimperium ooit. En nee, hij behoorde niet werkelijk tot de oprichters van Tesla, maar smeedde het wel tot het Apple van het asfalt.

Een con man kan Musk eigenlijk alleen worden genoemd in verband met de hyperloop – een idee waarvan ieder weldenkend mens kan beredeneren dat het niet deugt en nooit iets zal voortbrengen, maar dat omgeven blijft door het aura van Musk. Dit voorjaar trok staatssecretaris Stientje van Veldhoven 4,5 miljoen euro uit voor de bouw van een hyperloop-testtraject in Groningen.

Ed Croonenberg is wetenschapsjournalist.