De problemen in de gezondheidszorg zijn enorm. De ouderenzorg loopt spaak wegens personeels- en plaatsgebrek. Internist en NWO-voorzitter Marcel Levi pleit voor terugkeer van een vorm van verzorgingshuizen. ‘Je kunt wel heel hard roepen dat iedereen maar thuis moet wonen, maar de realiteit is soms toch iets weerbarstiger.’

Uit Maarten! 2023-2. Bestel losse nummers hier

Kwetsbare ouderen wonen tegenwoordig tot op hoge leeftijd en met een wankele gezondheid alleen thuis. Ze doen een toenemend beroep op schaarse thuiszorgmedewerkers, wijkverpleging en mantelzorgers. Met de grootschalige hervormingen in de ouderenzorg van 2015 werden de verzorgingshuizen, ook wel bejaardenhuizen genoemd, afgeschaft. Over bleven de verpleeghuizen voor ernstige zieke ouderen die 24 uur per dag zorg nodig hebben.

Momenteel wonen er 120.000 ouderen in een verpleeghuis. Maar de druk neemt toe: inmiddels staan er zo’n 21.000 mensen op de wachtlijst voor een plek. Vóór 2015 konden zieke ouderen tijdelijk in een verpleeghuis verblijven om te herstellen. Dit kan niet meer. Dagelijks liggen er honderden hulpbehoevende ouderen onnodig in een duur Nederlands ziekenhuisbed door het tekort aan verpleeghuisplekken. Er komen volgens het kabinetsbeleid bij voorkeur geen nieuwe verpleeghuisplekken bij.

Tot op hoge leeftijd thuis wonen is de norm. Wat vindt u daarvan?
‘Thuis wonen lijkt een mooi streven. Ouderen willen zelf ook graag zelfstandig blijven. Maar ik heb grote twijfels bij dit overheidsbeleid, je ziet dat het faalt bij heel veel mensen. Er blijven te veel ouderen thuis wonen die eigenlijk veel meer hulp nodig hebben dan ze daar kunnen krijgen. Daar komt nog bij: vaak zijn ouderen immobiel. Ze komen hun huis niet meer uit en vereenzamen. Eenzaamheid heeft een enorm negatieve invloed op hoe iemand geestelijk functioneert. Het zorgt voor versnelde dementie, en dat leidt weer tot allerlei lichamelijke klachten. Een eenzame oudere komt vaak in een negatieve spiraal terecht.’

‘Op een gegeven moment gaat het gewoon niet meer’

U stelt dat het beleid faalt. Hebt u een voorbeeld?
‘Er staan niet voor niets tienduizenden mensen op een wachtlijst voor een plek in een verpleeghuis. Er wordt met eindeloze hoeveelheden energie geprobeerd om ze zo lang mogelijk thuis te laten wonen. Familie en hulpverleners doen ongelooflijk hun best. Maar op een gegeven moment gaat het gewoon niet meer. Iemand komt thuis ten val, wordt gevonden en naar het ziekenhuis gebracht. Die persoon kan eigenlijk niet meer terug naar huis. Maar vanwege de lange wachtlijsten kan de hulpbehoevende oudere niet in een zorginstelling worden opgenomen, en houdt hij noodgedwongen een duur ziekenhuisbed bezet. Je kunt wel heel hard roepen dat iedereen maar thuis moet wonen, maar de realiteit is soms toch iets weerbarstiger.’

Wat stelt u voor?
‘Ik pleit voor terugkeer van een vorm van verzorgingshuizen voor ouderen. Met een laagdrempelige, niet al te intensieve opvang in een gezamenlijke woonvorm zou er heel veel verbeteren. Het zorgt voor structuur in de dag, dat mensen wat aanspraak hebben. Het hoeft allemaal niet zo hoogdravend te zijn als je 86 bent, maar het is wel prettig als je gewoon af en toe eens iemand ziet en een praatje kunt maken.

Thuiszorgermedewerkster helpt bejaarde meneer met het uittrekken van steunkousen. December 2019.

Uw voorstel staat haaks op de mening van Marian Kaljouw, scheidend bestuursvoorzitter van de Nederlandse Zorgautoriteit. We vragen te veel, volgens haar; het zorgaanbod thuis moet efficiënter.
‘Het is volstrekt inefficiënt om de ene na de andere thuiszorgmedewerker één voor één thuis langs te laten komen. En om familie eindeloos te belasten met mantelzorg. Je neemt heel veel energie weg bij familieleden die jarenlang schipperen tussen hun werk en zorg. Met een woonvoorziening waarbij mensen dicht bij elkaar wonen en ook wat sociale interactie hebben voorkom je overbelasting van mantelzorgers. En ik denk ook dat dit qua inzet van schaars zorgpersoneel veel efficiënter is.

Nu heeft minister van Langdurige Zorg Conny Helder onlangs gezegd dat ze wel weer nieuwe woonvormen voor ouderen wil oprichten, maar die moeten mensen dan wel zelf betalen. Het is gewoon een politieke truc – een vervanging van een publieke door een private voorziening. Er zijn ook al spontane initiatieven van kapitaalkrachtige ouderen die samen een huis kopen en hulp inhuren. Maar niet iedere oudere kan natuurlijk een private woonvorm betalen. Op deze manier creëer je ongelijkheid.’

Hoe staat u tegenover de commerciële ketens in kleinschalige woonvormen voor ouderen, die in rap tempo verrijzen? Hier is niet de specialist ouderengeneeskunde eindverantwoordelijk, maar de huisarts.
‘De “verpleeghuizen light” vind ik op zichzelf een goed idee, maar ik ben niet erg enthousiast over de commerciële invalshoek. Dat suggereert dat geld verdienen toch weer belangrijker is dan gewoon een prettige omgeving aanbieden. Dat in een dergelijke woonvorm de huisarts de medische zorg levert en niet een verpleeghuisarts, lijkt me op zichzelf niet een groot probleem.’

‘Je neemt heel veel energie weg bij familieleden die jarenlang schipperen tussen hun werk en zorg’

Vallen algemene verzorgingshuizen nog wel te financieren uit de zorggelden, als je kijkt naar de toenemende vergrijzing?
‘Het gaat helemaal niet om heel dure woonvoorzieningen. Of het nou een bejaardentehuis oude stijl zou zijn of een verzorgingsflat met gemeenschappelijke functies – waar het om gaat is dat iemand je de helpende hand kan reiken als dat nodig is, dat je met anderen een kopje koffie kunt drinken zonder dat je daarvoor de deur uit moet.’

Heel Europa vergrijst. Hebben ze in andere landen hun ouderenzorg beter op orde?
‘In Engeland, waar ik een paar jaar heb gewerkt, hebben ze een systeem van kleinschalige care homes, wat helemaal zo slecht niet is. In veel andere Europese landen is er van oudsher veel mantelzorg. In Nederland hebben we de zorg voor ouderen ge-outsourced naar verschillende organisaties. Dat bedoel ik niet negatief, hoor, dat is onze cultuur geworden. Maar het probleem is daardoor wel groter dan in andere landen.’

Tijdens corona gaf zanger Hans Soomers een optreden bij een zorgcomplex in Rosmalen. 5 april 2020.

Dus u zegt eigenlijk ook dat de participatiemaatschappij van Mark Rutte is mislukt?
‘Het zal voor veel mensen best werken. Maar er zijn ook grote groepen mensen die tussen wal en schip raken door dit beleid, verzonnen achter een tekentafel door mensen die weinig verstand hebben van de praktijk. Er is nu niets voor hulpbehoevende ouderen, en dat is schrijnend.’

Zeer schrijnend.
‘Ik ben niet de grote expert op dit gebied. Maar ik kijk wel om me heen en praat met mensen die in het ziekenhuis belanden. Je moet je verplaatsen in de behoefte van ouderen om te zien waarmee je ze kunt helpen. Mensen denken wel: een oudere kan thuis toch fijn tv-kijken of een boek lezen? Maar ze vergeten dat veel mensen op hoge leeftijd problemen hebben met hun ogen en oren. Je moet niet vanuit je eigen perspectief als veertiger of vijftiger redeneren, zo van “ik zou mijn zelfstandigheid nooit willen opgeven”. Ja, ik woon zelf nu ook prima in mijn eentje, maar ik weet niet zeker of dat op m’n negentigste nog steeds zo is.’

‘Niet iedere oudere kan een private woonvorm betalen. Op deze manier creëer je ongelijkheid’

Wat vergt het om de mantra ‘zo lang mogelijk thuis wonen’ te doorbreken?
‘Het vergt een andere manier van denken van de mensen die het beleid bepalen. Dat zijn ten eerste de bewindslieden in Den Haag. De uitvoering van de langdurige ouderenzorg ligt bij de gemeentes, maar die maken het beleid niet. Politici moeten goed naar ouderen luisteren om te horen wat ze zelf prettig vinden. Daar moet je beleid op maken. En niet bij voorbaat zeggen: “Dit is te duur, dat doen we niet.” We hebben nu twee smaken voor ouderen: thuis of in het ziekenhuis. Verder is er niks.’

U bent lid van de PvdA, maar u hebt weleens laten weten dat u een bewonderaar bent van voormalig D66-minister Els Borst. Waarin onderscheidde zij zich?
‘Els Borst had een uitgesproken sterke mening die gestoeld was op haar eigen ervaring als arts. En zij luisterde heel goed naar wat patiënten belangrijk vonden. Ik denk dat ze daar heel veel verschil mee maakte.’

Oudere mevrouw doet thuis de afwas. Van bejaarden wordt verwacht dat ze steeds langer zelfstandig thuis wonen, ook al is dat soms moeilijk en eenzaam. Augustus 2020.

Dus een minister kan als individu wel degelijk veranderingen aanbrengen in het complexe zorgstelsel?
‘Natuurlijk. Maar je moet het belangrijk genoeg vinden om er iets aan te willen doen. Neem de toenemende administratieve druk. Zorgverleners worden bedolven onder regeltjes en formulieren omdat mensen elkaar niet vertrouwen, omdat ze willen checken of mensen geen misbruik maken van het systeem. Dat geeft een enorme berg papierwerk. Telkens beloven politici dat het minder zal worden, maar het wordt alleen maar erger. Iedereen kijkt naar de zorgverzekeraars als de boosdoeners, maar we krijgen vooral van de overheid steeds meer bergen papier.’

Iedereen lijkt het er wel over eens: er zullen harde keuzes gemaakt moeten worden om het zorgstelsel toegankelijk en betaalbaar te houden.
‘Heb jij iemand gehoord die de afgelopen tijd een harde keuze heeft gemaakt? Ik niet. We praten al een jaar over “passende zorg”, maar niemand heeft een voorstel gedaan over wat die “passende zorg” precies behelst.’

Er is wel een nieuw zorgakkoord gesloten tussen het ministerie van VWS en verschillende partijen in de zorg.
‘Maar daarin staan geen concrete voorstellen over wat we wel of niet gaan vergoeden.’

‘Er is nu niets voor hulpbehoevende ouderen, en dat is schrijnend’

Wat zou er wat u betreft in het zorgakkoord moeten staan?
‘Ik ben ervoor om voorstellen meer in samenhang te presenteren, bijvoorbeeld: “Deze dertig dingen gaan we niet meer vergoeden.” En als we vinden dat een medicijn of behandeling wel vergoed moet blijven, dan moet er iets anders buiten de boot vallen. Dat werkt beter dan wanneer je er telkens één dingetje uitpikt en dan gaat beslissen of we het wel of niet vergoeden. De ervaring leert dit dat heel moeilijke discussies zijn.’

Een onoplosbaar probleem?
‘Welnee, het is allemaal niet zo ingewikkeld. We hebben ons zorgstelsel en alle regeltjes zelf bedacht. Die kunnen we dus ook weer zelf afschaffen.’

Hebt u invloed op het debat over de gezondheidszorg?
‘Dat vind ik lastig om vast te stellen. Zo nu en dan zie ik wel dingen bijdraaien in de goede zin. Minister Helder heeft plotseling in de Tweede Kamer gezegd dat ze twee keer zoveel verpleeghuisbedden wil, terwijl ze altijd zei dat er geen extra bedden bij kwamen. Maar of dat door mij komt? Mijn pleidooi voor de terugkeer van verzorghuizen krijgt veel bijval, maar het heeft nog niet geleid tot een beleidsstuk.’

Cv
Marcel Levi (1964) is internist en voorzitter van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Hij studeerde geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij in 1990 promoveerde. In 1997 werd hij hoogleraar interne geneeskunde aan het AMC en drie jaar later voorzitter van de raad van bestuur. Levi vertrok in 2016 naar Engeland, waar hij CEO was van de University College London Hospitals. Onlangs werd hij benoemd tot vicevoorzitter van Science Europe, het Europese samenwerkingsverband van onderzoeksfinanciers en -uitvoerders.

Onderbetaald
Het personeelstekort in de zorg bedraagt volgens VWS eind dit jaar 56.000 werknemers. In 2032 wordt dat het drievoudige. Tegelijkertijd toont onderzoek dat medewerkers in de langdurige ouderenzorg – vaak (migranten)vrouwen – niet of nauwelijks kunnen rondkomen. Ze hebben lage lonen en ‘kleine contracten’ van 18 tot 24 uur per week; ze verdienen 1200 tot 1800 euro bruto per maand. Uitbreiding tot voltijdbanen redden deze vrouwen niet, omdat het werk te zwaar is voor hun gezondheid.

Meer lezen uit dit gloednieuwe nummer? Bestel hier uw exemplaar