Er is de laatste jaren veel geschreven over de democratie, die in tal van landen bedreigd wordt, of ernstig is beschadigd. Vooral de politiek leiders die bezig zijn democratische systemen uit te hollen en af te breken krijgen daarbij alle aandacht. Poetin, Erdogan, Orban, Bolsonaro, Kaczynski en natuurlijk Donald Trump – allemaal conservatieve, nationalistische populisten.

Uit Maarten! 2020-4. Bestel losse nummers hier

Afgezien van Trump kwamen al deze politiek leiders aan de macht in landen waar de democratie niet bepaald diep was geworteld. Meestal was in de betrokken landen nog maar net een prille start gemaakt met democratische politieke vormen. Vandaar dat het meestal weinig moeite kostte om kiezers te mobiliseren die zich op enigerlei wijze bedreigd voelden door die nieuwe democratie en de maatschappelijke veranderingen die deze met zich meebracht.

De grote uitzondering was Donald Trump. Hij werd de leider van een natie waarin de democratie wel stevig is verankerd – zonder overigens naar behoren te functioneren. Trump kreeg weliswaar minder stemmen dan zijn tegenstander, maar dat neemt niet weg dat een grote minderheid van de Amerikaanse kiezers haar stem gaf aan een onaangename, weinig competente etno-nationalist. Voor andere populisten die weinig op hebben met de parlementaire democratie was hij een inspirerend voorbeeld.

Na vier jaar aanhoudende leugens en chaotisch beleid, waarbij bestaande democratische regels en gewoontes systematisch werden geschonden en de reputatie van de VS ernstige schade leed, hebben ruim 70 miljoen Amerikanen op Trump gestemd – veel meer dan in 2016. Godzijdank kreeg Biden 5 miljoen stemmen meer.

Toch kom ik hier tot mijn centrale punt: alle genoemde democratieverkrachters zijn langs democratische weg aan de macht komen, dat wil zeggen: ze zijn gekozen, vaak meerdere malen. Met enige regelmaat maken kiezers duidelijk dat zij helemaal geen boodschap hebben aan democratische grondrechten. Wordt de kiezers rust en veiligheid beloofd, en vooral bescherming tegen ogenschijnlijk onaangename maatschappelijke veranderingen, dan laten een onafhankelijke rechterlijke macht en een eerlijk electoraal systeem hen totaal onverschillig.

Een meerderheid van de kiezers is meestal helemaal niet geïnteresseerd in de essentie van de democratie. Iedere begaafde demagoog die hun angsten stimuleert en belooft de mythische gouden jaren van vroeger – toen alles nog was zoals het hoort te zijn – te laten herleven, kan hun stem krijgen. Het zijn niet de gewetenloze politiek leiders die de democratie vermoorden, het zijn de kiezers die dat doen. In die zin wordt de democratie permanent bedreigd door de democratische principes zelf.