Wie het nieuws over cocaïnehandel, liquidaties en georganiseerde misdaad volgt, zou kunnen denken dat Nederland hard op weg is om het nieuwe Italië te worden. Het zou daarom de hoogste tijd worden om de harde Italiaanse aanpak van de maffia over te nemen. Maar daar zijn nogal wat vraagtekens bij te zetten.

Nederland is een van de misdadigste landen ter wereld, schreef de befaamde Italiaanse misdaadjournalist Roberto Saviano in NRC Handelsblad na de moord op Peter R. de Vries. Hij publiceerde in 2006 een geruchtmakend boek over de Gomorra, de Napolitaanse maffia. Sindsdien wordt hij zwaar beveiligd. Saviano noemt de mocro-maffia van Ridouan Taghi ‘een oppermachtige organisatie’ en Nederland ‘het rottend hart van Europa’.

De Italiaan had ons al eerder de les gelezen na de moord op advocaat Derk Wiersum in 2019: ‘Nederland zal eens en voor altijd onder ogen moeten zien dat het heeft besloten een vrijhaven te worden voor de grootste drugs­handelaars ter wereld, en een belastingparadijs binnen Europa. (…) Nederland is een land vol maffia’s, witwaspraktijken en misdaad,’ zei hij tegen Het Parool. Tegen EenVandaag vertelde hij vorig jaar een vergelijkbaar doemverhaal. Nederland moet niet langer wegkijken en moet de maffia net zo hard aanpakken als de Italianen, is zijn stelling.

Narcostaat

Het is niet vreemd dat Saviano’s betoog hier zoveel aandacht krijgt. Het sluit naadloos aan bij opvattingen die breed leven bij Nederlandse politici en journalisten: Nederland is een spil in de internationale drugshandel, een narcostaat die in de greep van ondermijnende misdaad dreigt te komen, en daarom is een hardere aanpak van misdaad en drugshandel nodig. Die verhalen zijn overbekend en worden in de media nauwelijks meer tegengesproken. Dat betekent echter niet automatisch dat ze ook waar zijn. Het is goed om feit en fictie te scheiden, want het gaat niet louter om verhalen in de media.

De Italiaanse boodschap is ook tot Den Haag doorgedrongen. Er ligt nu een wetsvoorstel dat zogenoemde Non Conviction Based Confiscation mogelijk moet maken. Justitie mag in Italië zonder strafrechtelijke veroordeling geld of goederen in beslag nemen, zolang aannemelijk is dat die uit misdaad afkomstig zijn. Dat geeft politie en justitie aanzienlijk meer slagkracht. Het kan na de start van een onderzoek namelijk jaren duren voordat iemand veroordeeld is. Als justitie de crimineel tegen die tijd eindelijk mag gaan ‘plukken’ is er meestal geen cent meer te vinden.

Nederland is een veilig land, waar de misdaad al jaren daalt

Er komen in Nederland ook meer wettelijke bevoegdheden om dubieuze financiële transacties tijdelijk te bevriezen, zodat criminelen geld niet onder de ogen van de recherche kunnen wegsluizen. Ook mede op Italië geïnspireerd is de mogelijkheid om afgepakt geld te investeren in achterstandswijken die lijden onder misdaad. Zo zien burgers met eigen ogen dat misdaad niet loont.

Kaalplukken

Dat is natuurlijk niet allemaal Saviano’s verdienste. Nederlandse politici roepen al dertig jaar dat ze criminelen gaan ‘kaalplukken’, maar meer dan enkele tientallen miljoenen per jaar pakt de overheid niet van de onderwereld af. Politie en OM vragen al jaren om meer slagkracht, en het is logisch om dan inspiratie in Italië op te doen.

Dat gebeurt ook op andere terreinen. In Italië kunnen maffiosi langdurig in isolatie opgesloten worden, zodat ze niet meer kunnen communiceren met andere maffiosi. Het idee om zo’n extreem streng strafregime ook in Nederland in te voeren wint in Den Haag aan populariteit, nu blijkt dat Taghi zelfs in de Extra Beveiligde Inrichting in Vught – de best bewaakte gevangenis van Nederland – boodschappen kon doorgeven aan zijn handlangers.

Het is zeer de vraag of we deze laatste mogelijkheid moeten overnemen. Levenslange isolatie is een onmenselijke straf, want Nederland is een van de weinige landen waar levenslang ook echt levenslang is. Dat betekent dat de Nederlandse staat een groep geharde criminelen in een totaal uitzichtloze situatie gaat opsluiten. Zij kunnen 24 uur per dag niets anders doen dan broeden op ontsnapping en wraak. Er ontstaat een heel legertje wraakzuchtige drugsbazen die hun miljoenen gaan inzetten om de staat te raken. Alleen naïevelingen geloven dat zo’n strafregime die wraakpogingen onmogelijk zal maken.

Voor alle ideeën uit Italië geldt dus dat we goed na moeten denken wat wel en niet bruikbaar is. Saviano is een goed ingevoerde journalist en zijn verhaal snijdt zeker hout. Maar hij overdrijft ook. Saviano heeft gelijk als hij Nederland een paradijs voor belastingontduikers en witwassers noemt. Sinds de Panama Papers weten we dat Nederlandse banken, trustkantoren en fiscalisten een cruciale rol spelen bij talloze schimmige geldstromen.

Saviano windt zich terecht op over de schijnheiligheid van Nederlandse politici, die landen als Italië en Griekenland de les lezen terwijl de Amsterdamse Zuidas het afvoerputje is van de internationale haute finance. Denk ook aan Wopke Hoekstra, die zelf een brievenbusfirma had op de Maagdeneilanden. Internationale organisaties als de OESO roepen Nederland al jaren op om een eind te maken aan ons belastingparadijs. Het is asociaal ten opzichte van andere landen die miljarden aan belastingen mislopen, en het maakt Nederland aantrekkelijk als witwasparadijs voor criminelen.

Het is belangrijk om te beseffen dat dit kritiek is op de Nederlandse bovenwereld: de nette bankiers, fiscalisten en notarissen die onder het goedkeurend oog van politici en ambtenaren zonder al te veel vragen geld over de hele wereld rondpompen.

Gedoogbeleid

Of de Nederlandse onderwereld net zo erg is als de Italiaanse maffia is zeer de vraag. Het blijkt in elk geval niet uit de cijfers. Nederland is een veilig land, waar de misdaad al jaren daalt (zie kaders). We hebben net zoveel moorden als in Italië en het aantal moorden, ook de criminele liquidaties, daalt al jaren. Nederlanders gebruiken niet meer drugs dan andere Europeanen. Of we hier ook meer drugs produceren en verhandelen dan in andere landen is onduidelijk – daarover straks meer. We hebben in Nederland in elk geval geen achterbuurten waar de drugsmaffia de baas is op straat, zoals in Italië. En we hebben geen politici met bewezen maffiaconnecties, zoals Berlusconi in Italië.

Dat het beeld van Nederland als het drugshol van Europa toch zo sterk is heeft te maken met ons gedoogbeleid, waardoor het gebruik van cannabis hier al decennia goed zichtbaar is. Dit tot grote ergernis van veel politici in binnen- en buitenland. De Franse president Jacques Chirac noemde Nederland in 1995 al ‘narcostaat nummer 1 in Europa’. De toenmalige premier Wim Kok heeft nog geprobeerd om het Nederlandse gedoogbeleid uit te leggen, maar het was volgens hem met Chirac ‘niet op een redelijke toon bespreekbaar’.

Dat het beeld van Nederland als drugshol zo sterk is heeft te maken met ons gedoogbeleid

Destijds verzette Den Haag zich dus nog tegen de aantijgingen, maar gaandeweg begonnen Nederlandse politici zelf dat buitenlandse frame van Nederland als narcostaat over te nemen. Dat hing samen met een aanzienlijke verrechtsing en verharding van het strafklimaat.

Dat veel politici en opiniemakers het beeld van Nederland als narcostaat omarmd hebben lijkt een curieuze vorm van zelfkastijding, maar het is ook een handige manier om strenger beleid en meer budget voor drugsbestrijding af te dwingen: buitenlandse ogen dwingen.

Nutella-winkels

Sommigen deden daar nog een schepje bovenop. In 2008 lanceerde Bernard Welten, destijds korpschef van Amsterdam, de term ‘ondermijning’. Het gaat daarbij om misdaad die de bovenwereld binnendringt, ontwricht en probeert te misbruiken. Op zich bestaat het angstbeeld dat de onderwereld de bovenwereld binnendringt al sinds Al Capone. Maar ondermijning (of ondermijnende misdaad) is een typisch Nederlands begrip, het komt nergens anders voor. De rest van de wereld spreekt nog steeds gewoon over georganiseerde misdaad.

Ondermijning is de afgelopen jaren een steeds breder begrip geworden. Het gaat in de eerste plaats om drugshandel, maar inmiddels hebben zo’n beetje alle vormen van misdaad en ongewenste verschijnselen (zoals mensensmokkel, milieucriminaliteit, belastingontduiking, hangjongeren, schimmige garages en Nutella-winkels met een onduidelijk verdienmodel) in verontrustende nieuwsberichten of beleidsnota’s al weleens het label ‘ondermijning’ opgeplakt gekregen.

Het is nu een containerbegrip. ‘Vroeger spraken we over georganiseerde misdaad, maar de politie kreeg het niet voor elkaar om de criminelen allemaal te pakken. Dus iemand heeft het briljante idee gekregen om dat nu “ondermijning” te noemen, dan zijn we van de georganiseerde misdaad af,’ zo citeert een rapport van Politie & Wetenschap over ondermijning in de Amsterdamse haven een cynische ambtenaar.

Paniek

Dat alles ondermijning is geworden, werkt juist averechts op de aanpak van misdaad, zo concludeert hoogleraar Hans Boutellier in datzelfde rapport: ‘Ondermijning heeft weliswaar beleidsmatig een mobiliserende werking (de politiek krijgt er hoogrode konen van), maar in de aanpak werkt het begrip verlammend en frustreert het de samenwerking. Dat is de harde conclusie die we hier moeten trekken, waarbij we – om misverstanden te voorkomen – niet twijfelen aan de goede intenties van de meeste van de betrokken diensten en functionarissen.’

Ondertussen leidt het gepraat erover tot veel morele paniek. Zo becijferde de econoom Brigitte Unger dat er in Nederland jaarlijks voor zo’n 16 miljard euro wordt witgewassen, waarvan 3 miljard uit drugs. De rest van al die witwasmiljarden is afkomstig uit fraude (daar hebben we de witteboordencriminaliteit weer waar Nederland internationaal berucht om is).

In een ander onderzoek schatte bestuurskundige Pieter Tops de wereldwijde omvang van de in Nederland geproduceerde synthetische drugs (zoals xtc) op minstens 18,9 miljard euro. Hoe die omzet voor alleen synthetische drugs zich laat rijmen met de schatting van 3 miljard voor álle drugsomzet in Nederland is onduidelijk.

De simpele waarheid is dat we domweg niet weten hoe groot de drugshandel is

Gek genoeg trekken beleidsmakers zich niets aan van die ongerijmdheden. Criminoloog Petrus van Duyne waarschuwt er al jaren voor dat de omzetten van de internationale drugshandel systematisch veel te hoog worden ingeschat – om de bestrijding hoog op de politieke agenda te houden.

De simpele waarheid is dat we domweg niet weten hoe groot de drugshandel is. Elk getal is op z’n best een onderbouwde schatting. We weten dus ook niet of het klopt dat Nederland een enorme spil is in de internationale drugshandel en -productie, of dat het in de buurlanden net zo erg is. Journalisten zijn dol op krantenkoppen als: ‘Amsterdam: drugshoofdstad van Europa’, maar dat zegt niets. Wie een beetje googelt ziet dat journalisten in heel Europa het leuk vinden om steden uit te roepen tot ‘drugshoofdstad van Europa’ (zie kader).

Mainport

Wat het frame van ‘Nederland narcostaat’ lijkt te onderbouwen is de link met ‘Nederland distributieland’. Nederland heeft twee mainports, Schiphol en Rotterdam, en die maken ons land ook aantrekkelijk voor criminelen. Maar ‘mainport’ is zelf ook een politiek frame. Het woord is begin jaren tachtig bedacht om het belang van Rotterdam en Schiphol ‘op de kaart te zetten’ in Den Haag, maar het komt in geen enkel Engels woordenboek voor.

Los van die retoriek is de mainport Schiphol gemeten in passagiers een stuk kleiner dan de buitenlandse concurrenten Charles de Gaulle, Frankfurt en Heathrow. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat de grote buitenlandse (lucht)havens niet net zo aantrekkelijk zijn voor drugssmokkel als de Nederlandse. Of anders kan het via kleine zeehavens, jachthavens en regionale vliegvelden.

Kortom, je kunt overál drugs smokkelen. Verreweg de meeste drugs worden geproduceerd in de meest onherbergzame gebieden ter wereld: opium en heroïne in de jungle van de Gouden Driehoek in Zuidoost-Azië, opium; cannabis en chrystal meth in de bergen van Afghanistan; cocaïne in de oerwouden van de Amazone. Het ontbreken van mainports, snelwegen, kanalen en spoorlijnen is geen enkel bezwaar, drugs kunnen ook via ezelpaadjes of jungleriviertjes vervoerd worden. Een soepel functionerend ‘distributieland’ is natuurlijk wel handig voor drugscriminelen, maar ze hebben het niet per se nodig.

Recordvangst

Politie en justitie blijven jaar na jaar recordvangsten rapporteren. In de Rotterdamse haven is vorig jaar zelfs voor 5 miljard euro aan coke in beslag genomen. Dat lijkt een zware klap voor de drugshandel, maar daar zitten twee denkfouten in. Het gigantische bedrag van 5 miljard euro is berekend door de hoogste denkbare straatprijs per gram te vermenigvuldigen met het aantal in beslag genomen kilo’s. Dat is niet het werkelijke verlies van de drugscriminelen: een gram coke kost in Colombia maar 4 dollar. Het wordt pas in Nederland 50 euro waard. De productie van coke breekt bovendien al jaren records. Zo’n recordvangst slaat geen enkele deuk in de drugshandel als geheel.

De tweede denkfout is het frame van de recordvangst. Journalisten blijven de enthousiaste persberichten van het OM en de politie daarover kritiekloos overnemen. In werkelijkheid is elke recordvangst een nederlaag voor de autoriteiten; het betekent alleen maar dat de drugsmaffia sinds de vorige recordvangst nog grootschaliger, efficiënter en brutaler is geworden.

Het is, zoals gezegd, onbekend hoe groot de drugsmarkt is en dus ook hoe groot het aandeel van Nederland daarin is. We hebben daar geen beeld van, domweg omdat de politie nauwelijks iets onderschept. Sinds de Amerikaanse Drooglegging circuleert de vuistregel dat de politie 10 procent onderschept, maar dat is een uit de lucht gegrepen getal.

Wat we wel zeker weten is dat de productie van drugs wereldwijd records breekt. De consumptie, zoals gemeten in gebruikersenquêtes, is in elk geval in Nederland redelijk stabiel. Dat geldt ook de prijzen. Een gram coke kost volgens de Nationale Drug Monitor bijvoorbeeld al jaren 50 euro, waarbij de zuiverheid de laatste jaren toeneemt. Rekening houdend met inflatie wordt coke dus al jaren goedkoper – terwijl de vangsten toenemen. Dat kan alleen maar betekenen dat de politie slechts een verwaarloosbare hoeveelheid onderschept.

Dat is pijnlijk. De Nederlandse politie heeft met het kraken van de cryptotelefoons (zoals EncroChat) van criminelen een technisch hoogstandje geleverd, recherchewerk van grote klasse. De politie heeft daardoor nu een ongekend goed beeld van een flink aantal drugshandelaren, van wie velen ook achter de tralies zitten. Recherchechef Andy Kaag sprak trots van een game changer.

Toch heeft dat blijkbaar geen enkel effect op de drugshandel: geen enkele gebruiker merkt iets van tekorten of stijgende prijzen. Dat ligt niet aan de politie, het tekent alleen de zinloosheid van de war on drugs. Het bestrijden van verboden middelen is honderd jaar geleden begonnen met de Amerikaanse Drooglegging en kent sindsdien alleen maar mislukkingen.

Ingecalculeerd verlies

De Amsterdamse driehoek – dus politie, OM en burgemeester – erkende dat vorig jaar stilletjes, ergens achter in het rapport Driehoek tegen drugscriminaliteit. Ze schrijven dat ‘spelers in de drugshandel gelaten omgaan’ met inbeslagnames: ‘Ze lijken het haast te beschouwen als ingecalculeerd verlies. Een illustratie daarvan is dat het rechercheren, opsporen en uitnemen van handelswaar nagenoeg geen invloed heeft op de consumentenprijs op straat. Er zijn kennelijk zoveel drugs op de markt dat een grote inbeslagname totaal geen invloed heeft op de dagprijs.’

Zelfs als politie en justitie met betere wetgeving en met meer mankracht twee of drie keer zoveel geld en drugs zouden afpakken als nu, zou dat nog steeds geen deuk in de miljarden van de drugshandel slaan.

De oplossing ligt voor hand: legalisering en regulering. Dat was jarenlang niet eens bespreekbaar, omdat internationale drugsverdragen dat zouden verbieden. Dat argument is inmiddels ontkracht, omdat veel landen zijn gaan legaliseren. Het betekent dat het cliché van narcostaat Nederland als internationale paria niet langer houdbaar is.

Zelfs in het land waar de war on drugs is bedacht, hebben de meeste staten in elk geval cannabis gelegaliseerd. Een staat als Massachusetts verdient nu meer aan de verkoop van cannabis dan aan alcohol. De nieuwe Duitse coalitie gaat cannabis legaliseren. Het nieuwe Nederlandse kabinet wil experimenteren met legale xtc voor medisch gebruik. En de Italiaanse ijzervreter Saviano pleit zelfs voor legalisering van coke, omdat dat de enige manier is om de drugsmaffia zijn businessmodel te ontnemen.

Bart de Koning is onderzoeksjournalist.

Kaders:

Moordcijfers

Nederland en Italië hebben dezelfde moordcijfers: er zijn jaarlijks 0,6 moorden per 100.000 inwoners. Daarmee zitten we bij de top 30 minst moorddadige landen ter wereld. Het gevaarlijkste land ter wereld is El Salvador, met 52 moorden per 100.000 inwoners. (Bron: UNODC)

Dalende misdaad in Nederland

(Bron: Criminaliteit en rechtshandhaving, WODC)

Minder liquidaties in Nederland

(Bron: Tweede verkennende studie liquidaties, WODC)

Internationale vergelijking drugsgebruik van Nederlanders

(Bron: Nationale Drug Monitor)

Het is lastig om hét drugsgebruik internationaal te vergelijken, omdat er zoveel verschillende drugs zijn. Opvallend is dat ons decennia oude gedoogbeleid voor cannabis niet heeft geleid tot opvallend veel gebruik. Nederlanders gebruiken ook weinig heroïne, een zwaar verslavende drug die veel schade aanricht.

Onderschepte coke in Rotterdam 

(Bron: OM)

De drugshoofdsteden van Europa

Twitteraar Pieter Hog verzamelt uit internationale media steden, gebieden of landen die tot ‘drugshoofdstad’ of ‘drugsschuur’ van Europa zijn uitgeroepen. Denk aan koppen als: ‘Ist Saarbrücken Europas Drogen-Hauptstadt?’

Een selectie:

Albanië
Amsterdam
Antwerpen
Barcelona
Brabant
Bristol
Duitsland
Frankfurt
Lazarat
Londen
Lille
Montpellier
Maastricht
Malaga
Novi Sad
Oslo
Overijssel
Praag
Rasquera
Saarbrücken
Spanje
Tsjechië
Zürich
Zwitserland

Narcostaat Mexico

De Mexicaanse regering verklaarde in 2006 de oorlog aan drugs. Sindsdien zijn er naar schatting zo’n 150.000 mensen vermoord: bendeleden, militairen, politiemensen en onschuldige burgers. Met 33.341 moorden (91 per dag) was 2018 het dodelijkste jaar tot nu toe.

(Bron: www.cfr.org)

Beslag

Het OM en de opsporingsdiensten hebben in 2020 voor 84 miljoen euro afgepakt van criminelen. In Nederland wordt jaarlijks naar schatting voor 16 miljard euro witgewassen.

(Bron: OM en WODC)

Geen effect van ruimen kwekerijen

De politie ontruimde jarenlang rond de 6000 cannabiskwekerijen, maar dat aantal daalt al sinds 2014. Daar zit geen beleid achter. De Nationale Drug Monitor vermoedt dat het te maken heeft met andere prioriteiten. Het aantal geruimde kwekerijen heeft in elk geval geen enkel effect op de prijs van nederwiet.